Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 12

Edvard JYTuneh fimm ára gamall, með móður slnni og systkin-
um. Til hægri stetidur Sofie, sem dó aðeins fimmtán ára; fyrir
framan hana situr Peter Andreas, sem einnig dó ungur. 1 skauti
móðurinnar situr Inger, og til vinstri eru Edvard og Laure.
„Ég mála ekki það, sem ég sé,
heldur það, sem ég sá-“
Edvard Munch er eini nor-
ræni málarinn, sem getið er í
veglegum uppsláttarbókum um
myndlist, þegar þróun málara-
listarinnar fyrir síðustu alda-
mót og fram á tuttugustu öld,
er dregin saman í brennigleri.
Árabilið 1886—1908 var blóma-
skeiðið í list Munchs, og í mörg
um myndum frá þessu 22 ára
tímaskeiði rís list hans jafnhátt
mörgu hinu ágætasta í list
þeirra tíma. Jafnframt er hann
eini myndlistarmaður Noregs,
sem hefur haft ótvíræð áhrif á
þróun evrópskrar listar.
Árið 1892 var Munch boðið
að halda sýningu í Berlín. Að
þessu boði stóð Norskur mál-
ari, Normann að nafni, búsett-
ur í Þýzkalandi og stjórnar-
meðlimur í myndlistarfélagi
Berlinar og áhrifamaður í
Þýzku listlífi. Hann hafði séð
myndir Munchs á einkasýn-
ingu, er hann var á ferð í Nor-
egi fyrr á árinu. Munch hélt
til Berlínar með 55 myndir, sem
hann setti upp í virðu-
legum húsakynnum listfélags-
ins. Varla var sýninigiin opmið,
fyrr en blés til óveðurs í
samtökum mynd 1 istarmanna.
Þrjátíu af eldri árgangi
listamanna kröfðust þess, að
sýningunni væri lokað. Ein-
faldlega vegna virðingar fyrir
listinni. Á fundi, sem boðað var
til í skyndi innan félagsins, var
ákveðið með 120 atkvæðum
gegn 105, að sýningunni skyldi
lokað. En hluta félagsmanna
með Max Liebermann í farar-
broddi þótti sem hér væri farið
útfyrir lögmál gestrisninnar og
sögðu sig úr félaginu — stofn-
uðu seinna nýtt félaig,
sem fékk heitið „Berliraer
Sezession". Heiftúðugar deilur
risu upp í dagblöðunum vegna
sýningarinnar, sem bergmál-
uðu um allt Þýzkaland, lista-
manninum var úthúðað á alla
lund, nefndur geðveiki norski
málarinn og fleira í líkum dúr.
Edvard Munch fann nýja
krafta magnast innra með sér
við þetta mótlæti, þrjózkan
saiúð í hinum tmiga, tilfinniniga-
næma norska málara. Hann tók
baráttuna upp og leigði sér
annað húsnæði, þar sem hann
hélt áfram með sýninguna, og
einmitt sú sýning gekk seinna
um þýzkar borgir og dró að sér
athygli manna. Þröngur hópur
listviina gerðisit stuðninigsmeinin
og mynduðu listhring um
Munch, og brátt risu upp hóp-
ar Munch-aðdáenda víða um
Þýzkaland. Að 7—8 árum liðn-
um komu svo hin stóru um-
síkipti, er Muncih sló fullkom-
lega í gegn. Eftir aldamótin
voru sýningar hans hvarvetna
álitnar stórviðburðir. Hann fær
heiðursvegginn, ekki aðeins á
„Berliner Sezession", heldur
einnig á stórum alþjóðlegum
sýningum við hlið hinna miklu
frönsku meistara.
Edvard Munch er talinn
einn af brautryðjendum
Expressjónismans í Evrópu, og
hann lyfti tréristunni framar
öllum öðrum til vegs og virð-
ingar í álfunni, þó að Felix
Vallotton og Gauguin hefðu
tekið tæknina upp litlu á und-
an honum. Tæknin kom frá
Austrinu á þeim sögulegu tíma-
mótum, er guli kynstofninn opn
aði dyrnar til Evrópu á gátt.
En tréristan varð að allt öðru
tjáningarmeðali í höndum
Munehs og annarra iðkenda
hennar í vestrinu, grófari og
með öllu óbundin hinum hefð-
bundna austræna tjáningar-
hætti. Ástin og dauðinn voru
þaú atriði, er huga Munchs
stóðu næst á þessum árum, og
þau verða aðalviðfangsefni í
grafik hans á fyrstá mikla tíma
bilinu frá 1894—1902. Á þess-
um árum vann Munch að list
sinni af slíkum ákafa, að svo
var sem hann grunaði, að hvert
ár gæti orðið hans síðasta, og
•það var svo margt, sem brauzt
í huiga hans, sam varð að fá
útrás. Móðir hamis hafði dáið 33
ára gömul og elzta systir hans
afSeins 15 ára, em sjálfur átti
hann að baki þungar sjúkdóms
legur.
Það seim Muinch afrekaðd á
þessuim áruim og fraim að 1908
var meira en nóg til að jninsigla
frægð hans um aldur, og meiri-
hluta þess tímabils starfar
hamin erlendis, endia var homum
varla vært í föðurlandi sínu,
og það var ekki fyrr en 1910,
að hann snýr heim til fastrar
búsetu.
Edvard Muneh gerði margar
myndir af fö'ður símuim þrátt
fyrir það, að sambanö þeirra
væri ekki náið. Á öllum þess-
um myndum nema einni situr
hann og les. f einni af fyrstu
tréristuiniuim, sem Mumch gerði,
liggur hann á hnjánum og biðst
fyrir. Marga nótt hafði hann
Edvard Munch
Snillingur og persónuleiki
Síðari grein
Bragi
Ásgeirsson
„Maddonna“ 1895/1902
séð föðurinn, sem hélt að
drengurinn svæfi, krjúpa á
kné, spenna greipar og biðja
heitt og innilega til guðs. Þetta
hafði mikil og varanleg áhrif
á hinm hrifmæimia og eftirtakitar
saimia dremg. „Pia/bbi baðst fyrii-.
Mamma var dáin, Soffía syst-
ir mín var dáin, við hin vorum
oft veik. Allt um kring lifði
veikt fólk, sem var fátækt.
Pabbi varð að hjálpa því,
reyna að lækna það, er al-
varlegir sjúkdómar herjuðu.
En það hafði enga peninga til
að borga hortuim. Þá urðuim
við einimiig fátæk. Það tók svefn
inn frá honum. Hann lá á
hnjónum og baðst fyrir á nótt-
unni.“ Það er eitthvað dimmt og
dapurlegt yfir þessum myndum,
böm hafa meiri tilfinningu en
fullorðnir fyrir því, að kyrrð-
in er þjakandi og dapurleg.
Það, sem fól'k heldur um guð,
sýnir ósjaldan, hvernig því leið
í bernsku. Edvard Munch trúði
ekki á náðina. Hann trúði því
ekki, að skaparinn væri al-
máttugur og alvitur. Hann
áleit mámast, að skaparimn færi
símar leiðir og mark hans væri
hærra em það, að þjóma manm-
eskjum og þeirra tímanlegu vel
ferð. „Eg veit ekki um neinn,
sem gat sagt ævintýri og sögur
líkt og pabbi. Hann hafði einn-
ig gaman af að tala um drauga.
Hann hræddi okkur oft. Hann
hefði aldrei átt að gerast lækn-
ir — hann var meira skáld. Eftir
að mamma dó, varð hann
gamall. Bihlían er þykk bók
með smnáiu letri. Enigimm, seim les
biblíuma, fæx niotakurm tírnia lok
i'ð lesitri hjeinmar. Pabbi vildi
vel, en þrátt fyrir það var
hann einþykkur og strangur.
Hann var strangheiðarleg og
elskuleg persómia, sam ég leit
upp til, og var hræddur við, en
hafði einnig samúð með. Hann
þjáðist af þúsund fordómum —
var oft hræddur um, að hann
hefði eklki gert allt, sam hanm
gat gert. Ég minnist þess, að
mér fannst hann óhagsýnn. Nei,
hann var ekki mjög dugandi að
mínu áliti. Maður fékk oft
löngun til að hjálpa honum.
Það gekk ekki. Hann var ekki
til viðtals."
Edvar d Muinch missti sem barn
í vissuim skilnimgi föður siinm
einnig. Þeir urðu aldrei nánir
vinir, sem gátu talað út um
hlutina. Litlu seinna varð
hann fyrir þungbærari missi.
Hann fékk ást á sinni ungu
frænku, sem svo einnig fjar-
lægðist hann. Yfir það komst
hann ekki. Það eru þessi atriði,
— 'þessi stöðugi missir, á mieð-
an hann var barn, sem áttu þátt
í þunglyndi hans, einræni hans
og ótta. Þetta átti einnig sök á
því, að aðeins eitt af fimm börn
uim Mumahs laaknis giftist. Þau
ólust öll upp við aðstæður, sem
gerði þau lítt hæf til hjú-
slkapar. Aðeiims bróðir hiamis
kvæntist. Hann dó sex mánuð-
um eftir brúðkaupið. E. Munch
var ó mótd h j úsikiap: Bróðir mimm
hefði ekki átt að gifta sig. Frá
pabba erfðum við slæmar taug-
ar. Föðurafi var linur. Frá móð
ur okkar kom veikleiki fyrir
brjósti. Mágkona mín var vissu
legia ágiæt, en hún var framar
öðru búk'omia. Það var hún, siem
þvingaði fram hjónabandið.
Hamn hafðd ekki heilsu til hjóma
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. júni 1970