Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 11

til þess að draga að sjó og frá.
Munu margir kannast við
kunna mynd frá þessum slóð-
um, þar sem slíkur umbúnað-
ur er sýndur.
Þetta var um miðja 18. öld,
eða fyrir rúmiuim 200 árum. En
frá 1852 til aldamóta voru alls
settar upp 16 slíkar björgunar-
stöðvar í Hjörring amti.
En nýir tíimiar kialla á nýja
hætti. Nú eru flestar þessar
björgunarstöðvar afræktar, og
af eðlilegum ástæðum. Tækni
nýrrar aldar hefur að mestu
gert þær óþarfar.
En staðreyndin um tilvist
þeirra segir óljúgfróða sögu. Á
fyrstu 75 árunum eftir að
björgunarstöðvarnar tóku til
starfa skiluðu þær 3200 manns-
lífum, — eða ámóta fjölda verk-
færra manna og í dag búa í
þrem góðum sýslum á íslandi.
Má það kallast góð eftirtekja.
Allir sem að björgunarstörf-
um unnu voru samábyrgir. Sag-
an geymir yfirleitt ekki nöfn
þeirra. Og sá er oft háttur
góðrar sögu. Þó hefur svo vel
til viljtalð, aið niafn einis 'þeirra
lífgjtafla hefur gieymzt. Þair kem-
ur enn við sögu skáldið og
snillingurinn Holger Drach-
mann. Hann skráði nafn Lars
Kruse á spjöld sögunnar,
— nafn hins hugrakka Skaga-
fiskimanns. Á sínum heimsslóð-
um hefur Kruse orðið samnefn-
ari hreystinnar, þolgæðinnar
og miskunnseminnar. Afrek
hans verða ekki talin hér,
— aðieiins þietsis miininzt, að í
kirkjugarðinum á Skagen er
minnismerki, vígt honum og af-
rekum hans. Þar er þess getið
hver hann var, — staupavinur
skáldsins, sem orti erindið, sem
meitlað er í varðann:
Om revlens brus forstummed,
saa mæler denne sten
lier hviler under klittens sand
en modig sömands ben.
Men Skagens rev og revler
erkender deres pligt
og synger om Lars Kruses liv
et höjlydt heltedigt.
Og vísit er iþiað, að Draohmiatnin
skóp Krúsa slíkan, að hann get-
ur verið samnefnari fyrir björg-
unarmenn allra tíða.
Við deildum oft á samtímann
fyrir mannúðarleysi, stríðsár-
óður og hvers kyns bölvísi.
Staðreyndin er hins vegar sú,
að mannúð og hjálpsemi hefur
aiuikizt. Það var oft af illri líifs-
nauðsyn, að ver var búið að
þeim sem voru hjálpar þurfi,
en ákjósanlegt hefði verið.
Harka fortíðarinnar stafaði
oft af illri nauðsyn. Þótt sjó-
hrakta menn bæri að landi, sem
þurftu yl og atlætl (TWru rrem-
ur var það ekki alltaf skorti á
hjiantialhlýju -að kiemnia, -að ve-r
var að þeim búið en skyldi.
Stundum — og oft — var ekk-
ert til í kotinu til þess að seðja
svanga maga, eða kynda und-
ir katlinum með.Og hver er
sjálfum sér næstur: fremur
skyldi bjarga lífi eigin barna
en útlendingi af hafi reknum.
Og lái hver sem vill sjónar-
miðum slíkrar heimspeki.
í dag eigum við og aðrar
þjóðir björgunarstöðvar víðast
þar sem búast má við váleguin
tíðindum. Þær eru búnar mat,
hitunartækjum og klæðum. En
þeir sem lentu í sjóhrakningum
fýrir hundrað árum gátu við
fáiu siMlkiu búizt, — kaininisiki
frekar hinu: að verða rændir
fjöri, svo þeir yrðu ekki til
frásagnar um afdrif strand-
góssins, er á land kynni að ber-
ast.
Við strendur þeirra heims-
hafa, þar sem sigling var mikil,
og skip fluttu fríðan varning,
var fögnuðurinn stundum meiri
yfir óförum en afkomu. Til eru
mörg skjalagögn er sanna okk-
ur þá hryggilegu sögu, að um-
bjóðendur Drottin? og kóngs-
ins þjónar lentu í illvígum
þrætiuim úit af sjóreknu gióssii oig
fé dauðra og deyjandi manna.
Það voru á stuindum fáir,
sem hugleiddu nauðir þeirra,
sem fyrir óhöppum urðu. Oft
gilti það sérstaklega gagnvart
útlendingum, sem brutu skip
sín við annarlega strönd. Eftir
ógnir og æðisgengin átök
í b-rimiglairðtiniuim glátu þeii-r b-údzt
við kverkataki sérréttindahafa
um leið og þeir stigu fæti á
fasta jörð. Slíkt var oft lenzk-
an, slíkur var aldarandinn,
— og því miður: slík var jafn-
vel nauðsynin, — en hún var
sjaldgæfust.
En þessi hrottaskapur var
vitaður af mörgum sjófarend-
um, þótt yfirleitt væri hann
ekki viðurkenndur. Og strand-
byggjar Vendla voru þarna
hvorik-i öðruim betri eða verri.
Rán og gripdeildir á strand-
góssi voru aldrei viðurkenndar
af neinum yfirvöldum, en vit-
aðar — jafnvel af þeim (og
stuwdiuim umjdi-r hlífiskildi
þeirra). En fyrir gat komið að
hegnt væri grimmilega fyr-
ir upptöku strandreka. En oft
vildi þá svo til að frekast urðu
þar fyrir barði yfirvaldanna
þeir, sem sízt skyldi. f Dan-
mörku voru gefin út lög, sem
bönnuðu töku á eigum strand-
aðra skipa, nema til kæmi heim-
ild þar til kjörinna stjórnar-
valdia. En uim fratnlkvæimd iþess-
ara laga mátti segja eins og oft
fyrr oig síða-r: „De stn-á tyve
hænger vi, og de store lader
man löbe“, eða: smáþjófana
hengjum við en stórþjófarnir
-strjúka.
Til er dönsk heimild frá því
1790 um þýzkt skip, sem
strandaði við Nörlev, og síðar
var kall-að „hveitiskipið". Nafn-
ið eitt giefur inidkkra ininisýn í
hugi langsoltinna Vendilbúa.
Þeir hafa án efa fremur lagt
líf sitt í sölurnar til þess að
bjarga farminum, en lifandi
áhöfn. En þá voru refsilögin
gengin í gildi. Og ný lög eru
öðrum lögum beittari. í þessu
tilfelli urðu þau þess valdandi
að hundrað bændur frá Torn-
by og Horne voru dæmdir í
ærumissi og tugthússtraff, jafn-
framt pvr, sem þelr voru látn-
ir rifja upp allar sínar mis-
gerðir á undangengnum áratug.
Má nærri geta hver vandi
fylgdi í kjölfar slíkra dóma.
Síðari áratugir hafa orðið al-
mennum sæfarendum hættu
minni jafnt við Kveinstafaflóa
og annars staðar. Kemur þar
margt til: Bætt siglingatækni,
stærri skip, bættur efnahagur
og þar með aukin mannúð, auk
vitanna er vísa sæfarendum
leiðir til hafna. Vísindin hafa
svarað spursmálum um veður-
far og strauma og lengra mátti
rekja þá orsakakeðju.
En vegna þess að ég hefi um
sinn dvalið við Kveinstafaflóa
og aðrar strendur Vendilbúavil
ég að lokum geta þess sem mér
hefur sagt verið: Um sveiflu-
vitann á Skagen hefi ég áður
getið. Viti var reistur við Hirts
(hals 1862, í Hirstiho-lmiemie 1886,
og á Rubjærg 1900. En til
marks um þessa válegu strönd
get ég ekki látið hjá líða að
minnast vitans á Rubjærg sér-
staklega. Ég kom þar og gekk
um garða. Landbrot er þarna
mikið og sjórinn nálgast vitann
ískyggilega. Jafnframt því
hleðst sandurinn í háa bingi
sjíávar-miegiiin við vitanin svo
■geiislar Ihanis smjúiga rétit yfir
sandhrönnina. Sífellt þarf að
moka flötinn þar sem vitinn
stemidur, aininiars færi hann bók-
staflega í kaf. Og s-amkvæmt
öllum sennilegum sólarmerkjum
er það aðeins stutt árabil þar
til sjórinn brýzt gegnum sand-
hæðina og gleypir vitann sjálf-
an. Sá er vágesturinn sem er
Vendlum verstur.
í fnamlhaldi -af þeesiu miun ég
endursegja hér að nokkru
stuttorða lýsingu af strandi
ensku freigátunnar The Cres-
cent, sem fórst við Márup árið
1808.
Fyrir liggja samtíma heimild-
ir — eins raunsannar og verða
má frá tv-eim sjóliðum á skip-
inu, sem urðu þess láns aðnjót-
andi að skola á land. Sögðu
þeir raunir sínar — og félaga
sinna, skozkum presti, sem lent
hafði í skipreika við Kvein-
stafaflóa nokkrum dögum fyrr.
Og presti þessum eigum við
að þakka allgreinargóða lýs-
img-u á þeissuim voveiflega at-
burði.
Þetta var á stríðstíma og
voru þeir félagar allir stríðs-
fangar í Álaborg.
Síðan atburðurinn átti sér
stað eru liðin 160 ár. En frá-
sögn hins skozka prests er svo
greinargóð, að við sem lesum
hana, getum séð fyrir okkur
hríðina og veðurofsann og fát-
ið, sem greip skipshöfnina, þeg-
ar The Crescent kenndi grunns
úti fyrir józku ströndinni á
dimmasta og kaldasta tíma vetr-
arins: 6. desember, kl. um 3
síðdegis. Þá þegar var orðið
rokkið og hríðin og brimrótið
útaf sendinni ströndinni voru
ekki til þess fallin að vekja
von eða kjark.
Lýsing prestsins er sterk og
mála-ndi, en ég miuin eiklki gera
annað en endursegja frásögn
hans í stórum dráttum, enda
málskrúð og orðfæri tímabils-
ins lítt við hæfi nútímans.
Strandaðir sæfarendur máttu
við öllu búast, og í þessu til-
viiki via-r tæpa-st um velvilj-aðiar
hjálparráðstafanir að ræða. Það
var stríð milli Dana og Eng-
lendinga eins og við þekkjum
úr íslandssögunni í sambandi
við Jörund hundadagakonung.
Það var engin ástæða til bjart-
sýni. Á lágri ströndinni bjuggu
óvi-nir, og gat bruigðizt tiil beggja
vona þótt einhverjum auðnaðist
landtaka.
Skipið var hlaðið vistum, sem
áttu að deilast milli brezkra
herskipa, sem voru á þessum
slóðum. Þar af leiðandi var för
þess enginn gleðigjafi dönskum
stjórnarvöldum, og varla við
því að búast að landsmenn bæðu
þessum óvinum sínum langrar
blessunar.
Þegar séð varð að skipið
losnaði ekki af sandrifinu hef-
ur Temple skipstjóri án efa gert
sér glögga grein fyrir væntan-
legum afdrifum sínum og manna
sinna. Hann og aðrir yfirmenn
reyndu strax í upphafi að koma
á reglu, svo örvæntingin gripi
ekki áhöfn og farþega heljar-
tökum, — þá yrði við ekkert
ráðið.
En miskunnarlausar öldur .
Vesturhafsins slógu hrömmum
sínum á þessa varnarlausu bráð
og frostið brenndi veðurbarin
andlit og stirða limi.
En fljótlega auðnaðist að
koma tveim bátum á flot, —
það átti að reyna að koma út
akkeri aflandsmegin við skip-
ið. En stormur vissi á land og
skipið hrakti sífellt nær strönd-
inni. Og bátarnir komu að engu
haldi. Þá hrakti í hlé við skip-
ið og auðnaðist að ná öðrum
þeirra, hinn hvarf út í sortann.
All-am dagiinin og nióttinia hélzt
þessi ójafni hildarleikur, og
17 klukkutímum eftir að skip-
ið kenndi grunns slitnaði síð-
asta akkerisfestin, og þar með
virtist öll björgunarvon horf-
in, því ekkert lát var á ofsa
höfuðskepnanna.
Ekki liggur ljóst fyrir, hvort
þá var aðeins um einn björg-
unarbát -að ræða, en skipstjóri
ákvað að eins margir og gætu
skyldu fara í þann bátinn, sem
náðst hafði eftir misheppnaða
tilraun til að koma út nýju
akkeri. Áttu þeir að freista þess
að ná landi og gef-a sig á vald
og miskunn óvinanna.
Var báturinn fullmannaður
svo sem frekast þótti ráðlegt.
Auk þess stökk fjöldi manns
fyrir borð og reyndi að ná þess
ari einu björgunarvon. Væntu
þeir þess, að félagarnir sem
Ihöfðu verið svo lámsaimir að
kcimast í bátinn myndu bj-arga
sér úr óblíðum faðírilögum Æg-
isdætra.
En nú hefst sá vovei-flegi
atgangur, sem ekkert getur
framkallað nema blint og vit-
stola stríð fyrir lífinu. Þarna,
hlémegin við veltandi skips-
skrokkinn, hefst æðisgengin
barátta.
Áður en varði hafði þeim,
se-m í sjóinn stukku, tekizt að
raða sér á bæði borð bátsins,
þessarar litlu fleytu, sem öll
þeirra von var bundin við. En
þeiir sem í bátnum voru vissu
að 'hann var fullhlaðinn fyrir,
og eina björgunarvoninn var
sú, að losna sem bráðast við þá,
sem á borðstokknum héngu.
Voru þeir neyddir til að hrinda
þeim frá borði svo fljótt sem
þeir gátu og sjá þá verða kuld-
anum og öldusoginu að bráð.
Ýmsir þeir hraustust-u héldu
slíku krampataki að þeir létu
ekki hrinda sér, jafnvel þótt
barið væri á frosnar hendur
28. júní 1970
þeirra. Mátti vart á milli sjá,
hvorra ógæfa var meiri: þeirra,
sem hurfu í hafdjúpið, eða
hinna, sem hjuggu eða skáru
fingur félaga sinna af borð-
stokknum, — hlustuðu á óp
þeirra oig b-æiniir oig horfðiu í
stirðnuð og afmynduð andlit.
Einn þeirra, sem í bátnum
voru sá föður sinn og bróður
vera limlesta á þennan hroða-
lega hátt. Hann bauðst til að
hverfa í sjóinn í stað föður
síns, en var varnað þess með
valdi. Má gera sér í hugar-
lund hvílík óbærileg ógn það
hefur verið fyrir þennan unga
mann að sjá þannig á eftir sín-
um nánustu.
Margir þeirra, sem eftir voru
í skipinu reyndu að ná til lands
á alls konar flekum, en þeir
fórust allir. Enda hefur sjávar-
kuldinn verið það mikill, að
þeir sem voru gegnblautir
króknuðu von bráðar.
Síðasta von þeirra, sem eftir
lifðu á skipinu, var að smíða
stóran fleka úr öllu lauslegu
braki, sem þeir gátu fundið og
negla saman. En þegar flekan-
um var hrint á flot var hann
svo ótraustlegur að fáir þorðu
að hætta sér út á hann. Og
nokkrir þeirra, sem þar voru
komnir um borð, reyndu að snúa
til baka upp á skipið, en voru
hindraðir með valdi. Eftir va-r
þá á flekanum 28 manna áhöfn.
Og þótt undarlegt kunni að
virðast komst hann lítt brotinn
til lands, en sex menn krókn-
uðu til bana á leiðinni.
En af þeim sem eftir voru á
skipsflakinu komst enginn lífs
af. Og meðal þeirra var Temple
skipstjóri. Hann hafði sýnt frá-
bært hugrekki og karlmennsku
bæði við stjórn björgunarað-
gerða, og með því að tala
kjark í menn sína. Hann
drukknaði ekki, heldur knúsað-
ist til bana rétt í þann mund,
sem flekinn lagði frá skipinu.
Vitað er, að þeir sem þá voru
eftirlifandi á flakinu tylltu sam-
an öðrum fleka, en hann liðað-
ist í sundur og allir sem á hon-
um voru fórust.
Alls létu þarna lífið hátt á
þriðja hundrað manns, en þeir
sem af komust voru fluttir sem
stríðsfangar til Álaborgar.
Frá þeim flutningi segir í
samtíma heimild: „Aldrei hefi
ég séð aumari hóp mannlegra
vesalinga, en þessa skipbrots-
menn. Sumir voru berfættir,
sumir lítt eða ekki klæddir,
eða þá í einhverjum lörfum sem
góðsamir bændur eða hermenn
(höfðu gefið þeim af miskunn
sinni. Þeir voru magrir, tærð-
ir og samanfallnir, með kalna
limi og frostskemmd andlit. Þeg
ar þeir voru leiddir til dýbl-
issunnar í Álaborg var fjöldi
fólks á götunum, en það skal
sagt því til hróss, að enginn
sagði styggðar- eða hatursyrði.“
Okkur finnst það kannske
ekki hróssvert þótt sárkvaldar
harmleikspersónur yrðu ekki
skotspónn götulýðs. En hafa
ber það í huga, að þá var stríð
og Englendingar höfðu veitt
Dönum þungar búsifjar. En
þarna kom samt mannslundin
fram, — og hvar annars stað-
ar ætti hún að sýna sig frek-
ar, en á vettvangi slíkrar eymd-
ar?
Margar átakan'legar lýsing-
ar er að finna í frásögn hins
skozka klerks sem hann
Frih. á bl-s. 15
■iniuin
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS H