Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Blaðsíða 14

bragðast prýðilega, og ég borða
epli allan daginn. Það getur
verið hættulegt að borða epli
úr garði nágrannans . . .“
Það kom sjaldan fyrir a’ð
Munch væri með lykil á sér,
þegar hann kom í eitthvert
sumarhúsa sinna. Og þá var að
ná í manninn, sem öllu gat
bjargað á augabragði. Þessi
maður var vanur að fá 50 aura
fyrir að opna dyrnar. Einn dag
skeði það að Munch var ekki
með 50 aura á sér. „Taktu
þessa,“ sagði hann og rétti
fram grafík-mynd. Maðurinn
fylltist heilagri reiði; rétti úr
allri sinni lengd og jós skömm-
um yfr Muneh. Hann gæt svo
sem beðið eftir peningunum,
því að hann efaði ekki, að
Munch væri heiðarlegur, en að
ætla sér að þröngva einhverju
slíku á sig, var til of mikils
mælzt. Hvað skyldi konan hains
segja, ef hann kæmi heim með
annað eins riss? . . .
„Veiztu hvaða mynd þetta
var,“ var maðurinn spurður
löngu seinna. „Maddonnu",
nefndi hann hana. Hanin var
spurður, hvort hann hefðd feng-
m peningana? Sannarlega fékk
ég penámgana. Ég hitti hann árið
eftir á bryggjunni. „Ég skulda
þér peninga sagði hann og rétti
mér tvær krónur. Ég ætlaði að
gefa til baka, en hann hristi
höfuðið. „Eigðu þá“ sagði
hanin, „þú verðúr að fá vexti
minn góði maður.“ Svo brosti
hann svo breitt, þegar hann
kvaddi og fór.
Svo var það annar maður,
sem var vanur að aðstoða
Munch á fyrstu árum hans á
„Ásgárdstrand“, þegar hann
sjaldan átti svo mikið sem 50
aura. En þessi maður var ekki
svo andlega sterkur, að hann
hefði hugrekki til að afþakka
boð Munchs um greiðslu með
myndum. Maðurinn varð dálítið
hnugginn og þrammaði heim
með klessuverkið, og konan
hanis var svo skilninigsrík, að
Ihún niegldi mynidinia upp ásamt
myndum úr siðasta jólahefti.
Öðru sinni fékk sami maður
stórt málverk, sem konan hans
festi upp á þaklofti. Þegar svo
jólin komu með nýjum jóla-
heftum, voru gömlu myndirnar
ásamt grafík-mynd Munchs
teknar niður og öllu stungið í
ruslakörfuna. Og málverkið á
þakloftinu, var tekið niður, áð-
ur en sumargesrtirnir kæmu, og
það brennt. „Hverjum skyldi
detta í hug að kaupa slíkt?
Dömurnar héldu sólhlífun-
um fyrir framan sig sem eins
konar skiidi, þegar þær gengu
fram hjá húsi hans, til þess að
forðast að sjá myndirnar, sem
Útgefandi: Hxf. Árvakur, Reykjavík.
Framkv.stj.: HaraJdur Sveinsson.
Ritstjórar: Matthias Johannessen.
Eyjólfur Konráö Jónsson.
Ritstj.fltr.: Císli SigurCssón.
AugJýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: AÖalstræti 6. Sími 10100.
stillt var út til þerris fyr-
ir framan húsið. Þær héldu víst,
að þær gætu smitast. Og hví-
líkur fjöldi mynda, sem hann
málaði. Mér fanmist, að mynidir
hans væru út um allt, þegar
hann var aðeins búinn að vera
hér í vikutíma. En enginn vildi
kaupa þær, þótt þeim félli mað-
urinn vel í geð. Hann var svo
fallegur. Stíll var yfir homum
— og auk þess svo góður. Fág-
aður maður var Munch sanmar-
lega, ein hann varð reiður, ef
einhver reyndist óvandaður.
Sumarkvöld eítt, er Munch
kom til húss síns við Ásgárd-
strand, þoldi hann ekki við
inni, því að það angaði allt af
mat, sem hann hafði gleymt að
fleygja síðast, þegar hann var
þar. Hann gekk út í garðinn
og sofnaði í hinu háa grasi, sem
ekki hafði verið slegið í mörg
ár. Snemma morguns vaknaði
hanm við það að roskin kona,
sem var í meira lagi holduig, sté
á maga hanis. Þetta hafði verið
hræðilegt atvik. En sjálfsagt
var það konan, sem óréttlæti
var beitt. Þetta var þó minn
garður, mitt gras, og minn magi,
sem hún sté á. En það var hún
sem æpti. Hún hrein sem slátur-
grís. Og það var hún, sem ásak-
aði mig, þegar fólk bar að.
Hún hafði á hverjum morgni í
mörg ár farið beint úr bóli
sínu, brotið sér braut í gegnum
grasið í garði mínum á leið í
morgunbað sitt, og svo vogaði
ég mér að leggjast í veg fyrir
hama! Konian æpir upp, af því
ég voga mér að sofa í mínum
eigim gar'ði. — Hvar er frelsið,
sem fólk talar um? Hún var
nakim, stór og digur, og hún
sté þungt á maga mimn, — en
mér skyldi •refsað fyr,ir að
verða á vegi hennar.
Edvard Munch umgekkst
ekki hið veika kym á sama hátt
og margir starfsbræður hans,
en liti hann við koniu, varð sú
viti fjær af ást til hams. Hann
hafði allt siitt líf ótakmarkað
vald yfir konum. Það að hann
var hlédrægur og feimimn gerði
hanm eimumgis meir aðlaðamdi.
Margar af fegurstu konum sam
tíðar hans leiituðu ákaft á fund
hans. En hann var frábitinn
giftingu. Hefði hann s'lysast til
samfylgdar um stund, réri
hann fljótlega í lahd. Hann
hreint og beint flúði. Hann var
fátækur og hafði það erfitt, en
hefði verið í lófa lagið að öðil-
ast rikt kvonfang. Hann var
með mörgfum konium, en aðeims
skamman tíma hvert sinn. Þær
eyddu tíma hams, og hamm þoldi
ekiki tilfiminiinigasemi. Eitt simn
var hann samferða fallegri og
mikilsvirtri listakomiu, erfimigja
miikilla auðæfa, á leiið frá Osló
til Berlímiar. Það var fyrirhuig-
að, að þau dveldu saman. Á
leiðimni kaliaöi hún Munch tví-
far.asáli'na sína og fór að ræða
um hjúskap. Rólegur stóð
Múnch upp og sté af lestinnr.
Þetta var á lítilli stöð einhvers
staðar í Svíþjóð. Hún fökk að
halda áfram ein síns liðs, en
sjálfur tór Muneh aftur tíl
Osló. Hann mimntist aldrei sam
verustumda með konum með
þakfclátsemi eða gleði. Því ást-
úðlegri sem þær höfðtu verið,
þeim mun fráhverfari varð
hamm. Hann hélt því fram, að
konur væru í eilífri leit að
elskhugum og eigi'nmönnum, —
þær lifðu á mönnum. Þær væru
eims konar blóðsugur og
hefðu „hnetubrjótsvöðva" inn-
an kiæða. Hamn málaði þær
sem hættulegar og furðulegiar
verur, konur með vængi, sem
sjúga blóð úr varnarlausum
fórnatrdýrum sínum. Hinn blóð-
ugi ástarleíkur unglingsáranna
þegar fimgurliður vinstri löngu
tangar var skotinn af honum,
er kona hugðist þvinga hann
aftur til sín, fékk allan hinn
dulda ótta, sem í hosnum bærð-
ist til áð blo'ssa upp.
Á Berlínarárunum eftir 1890
komst hann í undarlegt sam-
band. Vinur hans, pólskt skáld,
var giftur norskri konu, sem
Munch hafði þekkt í æsku. Það
var hrífandi kona, fögur, taum
laus og eggjandi. Á heimili
hennar og manns hennar urðu
þeir Munch og Strindberg um
tíma fastir gesitir. Þeir elskuðu
allir þessa konu, hver á simm
hátt. Mumoh miálaði hama, og
húm kemur fram í mörgum fræg
um myndum hans,
„Ég skil ekki, að tauigar mín-
ar skyldu þola þetta. Ég sat
við borðið og kom ekki upp
qrði. Strimdberg talaði stöðugt.
Ég hugsaði allian tíimann hvort
manm hennar grunaði ekki
neitt. Fyrst verður hann
grænin, og svo verður hainm rei'ð
ur. Munch málaði eiiginmann-
inm grætnam, en það hefði átt
að vera hamm sjálfur eða
Strindberg. Pólska skáldið
áleit, að allir hefðu rétt til að
velja sjálfir. Enginn gæti sleg-
ið eign sinni á aðra manneskju.
Þegar konan hans vitldi svo
leggjast með rússnes'kum
fursta, fór hann sjálfuir með
hana ti’l hins nýja vimar henn-
ar. Það voru Munch og Strind-
berg sem urðu óðir og uppvæg-
ir. Strindberg skrifaðí: Hvað á
að gera við gifta konu sem í
eimni og sömu vikummd eðlar sdg
með mönnum frá fjórum þjóð-
löndum? Hinm nýi elskhugi
svaraði spurningunni fyrir
hanm. Þegar koma þessi vildi
fara frá homum, sikaut hamm
hana.
Murnch sagði, að þrátt fyrir
að konur væru yndi'slegar og
ljúfar, væru þær hættuleg rán-
dýr. Þeim mislíkaði ef þær ættu
ekki allan tíma mannisins.
„Memn ættu aðeiins að vita,
hverniig þær hvísla og pískna
um mi'g. — Þær ha.ta mig vegna
þess, að ég eimibeitd mér öllum
a'ð vimniu minmi, og er ekki gift
ur. Þeim finnst þær vera af-
skiptar og svikmar. Aðeims þeir
sterkbyggðu þyldu hjúskap,
flestir brotnuðu.“ Um vim sinn,
sem kvænitist, sagðihann: „Eftir
fáa mánuði var hamm aðeins
súpa, það var eims og að konan
hefði dregið úr homum allar
teninur. — Komdu, sagðá hún, og
hann kom — Nei, nú förum við,
sagði hún, — og hann fór. Það
varð að draga hann úr örimum
hennar. Hann lá einhveirs stað-
ar x barmi hennar, augu
hans voru tóm og andlit hans
ösfcugrátt. Konan verður rjóð
og blómleg í návist mannsins,
— en ef hann fer frá henni, þá
er það hún, sem verður ösku-
grá.“ Undir^ ástamynd hafði
hann ritað: f faðmlagi vögguð-
ust þau af bylgjum lífSins, og
bros konunmar var sem bros
dauðans. Og í skáldverki sínu
„Alfa og Omega," skrifar hann:
„Þegar hann beygði sig yfir
hina dánu, hrædddst hann svip
hennar, hann var sá hinn
sami sem húin hafði haft í skóg-
in.um, þegar hann elskaói hana
heitast.
Hæfileikar Munchs til að
geyma það í minni, sem
hanm einu sinni hafði
séð, voru með ólíkindum.
Bros dauðans, sem hann mundi,
hlýtur að hafa verið bros móð-
ur hans. Memn hafa álitið, að
erfiðleikar Munchs í umgengni
við komur, megi m.a. rekja til
þesis, að hann gat ekki hvílt
hjá brosandi og ástúðlegri
konu, án þess að það minrnti
hann á hina deyjandi móður
sína. Sjónminmi þetta hafi svo
smám samam dreifzt yfir til ann
arra skynfæra hams. Konian
hlaut sama þef og dauðinn í vit-
umd hans. Það voru líka til blóm,
er gáfu lykt, sem minnti hann
á dauðamn. Munch kær-ði sig lít
ið um blóm, hanm vildi aðeins
fá þau á afmælum sínum og á
jólum. „Af hverju hef ég feng-
ið blóm í dag? Ég er þó ekki
veikur? Lít ég iila út? Hann
remndi aðeins augum á blóm
sem hann fékk send áður en
hanm tók gjafakortið, og saigði:
„Verifð svo væm að fjarlægja
þessi blóm, ég vil etoki að þau
visni hér immi.“ — Blómlauk
þoldi hann ekki. Kvöld ei'tt eft-
ir gönguferð, er hamn var kom-
inn heim og seztur í stofu,
stökk hann á fætur, hljóp út í
eldhús og sagði við bústýru
sína: Hef ég ekki sagt, að ég
vil ekki blómlauk hér? Hver
hefur sent mér blóimiauk?
Edvard Mumch sagðd eitt
simm: „Það, að viðhalda kjark-
imium, að tapa ekiki huigrekkimu,
að trúa á eitthvað, er mikilvæg
ast. Ef ævistarf mitt er ein-
bvers virði í dag, er það vegna
þeirra, sem studdu við bak
mitt. Það að styð'ja vi!ð bakið,
að staimda við hlið mamms, —
skyldi notokur vilja gera það í
dag? Vill komiam í dag vera sá
baikhjarl, sem svo margar kom-
ur mikilmenmia hafa verið
þeim? „Oú est la femme?“,
segja Fraiktoar, þegar einhver
vimmur sér frama. í dag lítur
út fyrir, að toomiam ætli sér sjálf
að kiomast áfram; það verða
tvö, sem fálma sig áfram, —
ern ekfci eiran, sem vimnur sig
upp með festu, studdur af
öðrum.
„Fa'ðir minm og móðursystir
trúðu á hæfileikia míma, systur
mímar eiinmdlg, þær efuðust
aldrei. Mín vegna neituðu þær
sér um allt, sem uimgum stúlk-
um farnmst eftirsókmairvert. —
Án þeirra hefði ég brotmHð. En
þetta var mér ekiki einungis
styrkur, heldur var hitt öllu
meira, að það skuldbatt mig.
— Hið óbifamlega trauist þeirra
skuldbatt mig til að gera mitt
ýtraista. Ég varð að sammia, að
ég væri trausts þeirra verður."
í fyrri greiin minmi varð mér
á, áð setja röng ártöl undir
moiklkrar myndir. Sjálfsmynd E.
Muinch á forsíðu mum vera
máluð 1881. Sjálfsmynd hams
á anmari síðu er rmáluð 1886,
einmig tímiamótaverk hans þrjú,
svo siem sjá má í texta.
Heimildir:
Pola G augu'in: Ed v a r d
MunOh.
Rolf Stenersen: Edvard
Miunch. Nærbillede av et
geni.
Imger Alver Glöersen: Den
Munch jeg mötte.
Er sjöundi
áratugurinn
liðinn?
Framh. af bls. 9
in ekki orðin 1970 jyrr en
allt drið 1970 er liðið. Ártal-
ið 1970 er heitið d bilinu miUi
tveggja áramóta. Þetta er
ekki bara mjó trappa, sem
tekin er í tímalausu skrefi,
heldur fjárans löng leið. a.m.
k. fyrir marga, og henni er
ekki lokið fyrr en stigið er
yfir nœstu mörk. Sumir villu
trúarmenn einblíndu á það
ágœta verkfœri tommustokk-
inn, og hrópuðu sigri hrósandi
eins og lítil börn, sem hafa
uppgötvað merkilegan sann-
leika fyrir sjálf sig: „Þarna
getið þið bara séð, þar sem
stendur 70, þar eru komnir 70
sentimetrar.“ Mikið rétt, en
talan 70 stendur við lok sjö-
tugasta sentimetrans, og sjö-
tugasti sentimetrinn er reynd
ar ekki kominn á enda fyrr
en sá sjötugasti og fyrsti byrj
ar. Það væri fullt vit í ein-
um tommustokki, þar sem
prentuð vœri talan 70 eftir
endilöngum sjötugasta senti-
metranum.
Þó að talning á árum skipti
ekki miklu máli, því ár er
ekki hœgt að selja eða kaupa,
þá er skemmtilegra að allir
hafi þarna sama talnagildi.
Það eru ekki nema rúm þrjá-
tíu ár til nœstu aldamóta, og
ekki er að efa, að bœði leik-
ir og lœrðir efna þá til há-
tiðahalda með orðum og at-
höfnum. Þá þurfa allir ts-
lendingar að vera orðnir á
eitt sáttir um áratalninguna.
Líklega þarf að leggja aukna
áherzlu á þann lœrdóminn í
barnaskólum, að telja upp að
tíu.
*
I ástum
og stríði
Fraimih. af bls. 2
Street. Þegar ég kom til að
flytja ávarpið, sá ég hana í
einu af fremstu sætunum, svo
að ég bauð henni til kvöld-
verðar í veitingahúsi eftir
fundinn, og fylgdi henni síðan
heim. í þetta skiptið fór ég inn
með henni, en það hafði ég ekki
gert áður.
ÁSTIN VEITTI SKJÓL
GEGN DÝRSLEGUM
ÓGNUM STRÍÐSINS."
Hún var mjög ung, en
ég komst að raun um það að
hún hafði til að bera jafnmikið
hijóðlátt hugrekki og Ottoline
(hugrekki er eiginleiki sem
skilyrði fyrir því að ég geti
lagt alvarlega ást á konur).
Við töluðum hálfa nóttina, og í
miðju samtalinu urðum við
elskendur. Sumir segja að mað
ur eigi að vera varfærinn, en
ég er þeim ekki sammála. Við
'J 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28 júní 1970