Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1962, Blaðsíða 1

EÐ KJARVAL A
INGVÖLLUM
I. Inngangur
„Hvernig litist þér á að ég færi
með þér út í náttúruna og upplifði
iandið, eins og þú gerir?“
Þessa spurningu lagði ég fyrir meist-
ara Kjarval í sumarbyrjun, fannst ör-
uggara að hafa tímann fyrir mér því
um hásumarið er heppilegast að tala
við blóm og holt.
Meistarinn svaraði fáu einu, en spurði
hvort ég vildi fara með sér á Snæfells-
nes. „Jú, ég hef áhuga á því“. „Bíll,
matur, gisting", sagði hann, „allt inni-
falið“. Svo tók hann virðulega ofan og
kvaddi.
Það leið langur tími. Spóinn kom,
þrösturinn verpti og lóan hópaði sig
undir haustið. Og svo var það einn góð-
an dag að ég stóð að veiðum við Ölfusá
með Guðmundi Daníelssyni. Lómurinn
vældi ámátlega milli sandrifjanna og
álftirnar hermdu eftir Satchmo. Og
vfir árhólmann flaug fuglahópur og
landið var eins og skuggamynd í deyj-
andi kvöldsól í vestri. „Lóur?“ spurði
ég. „Nei“, sagði Guðmundur, beitti
maðki, kastaði færinu langt út í ána, og
fékk sér sígarettu. Ég skammaðist mín
fyrir vankunnáttuna. f austri móaði
fyi-ir Heklu og Eyjafjallajökli og ég
vissi að landið mundi leggjast undir
grátt myrkur innan tíðar. Svalur and-
vari af hafi, ljósin í Þorlákshöfn eins
og furðuljós í útmánaðaveðri, reykur-
inn úr hverum Hengils hvítur eins og
víxileyðublað, Ingólfsfjall punkturinn
yfir landnám fslands.
Og sem ég stóð þarna og hlustaði á
þetta land, þennan nið af fjöllum, ám
og ægi, og lét augun fljúga milli stang-
artoppsins og Guðmundar, eins og sí-
kvika fugla í flæðarmáli, fór ég aftur að
hugsa um meistarann og hvort hann
mundi ekki láta verða af þessu ferða-
lagi okkar út í farsældarfrónið, og þá
mundi ég eftir því að okkur vantaði
efni í Lesbókina og ég sagði við sjálfan
mdg. „Ég hringi til hans á morgun“.
Og mér fannst lómurinn svara. „Já,
gerðu það“. Og krfurnar sögðu, „Já, já,
já“ og stöngin hristist af ánægju, svo
bognaði hún og ég sagði enn við sjálf-
an mig, „ætli landið sé búið að bíta á
hjá mér?“ Og þegar ég dró upp, sá ég
eð það var rétt; grænt slý á önglinum
og ég sagði við álftirnar, „Kjarval er
búinn að mála allt fsland, hvern stein,
hverja nybbu, hvert smáblóm, en
skyldi hann nokkurn tíma hafa veitt
svona vel?“ En þær svöruðu engu.
Svo lagðist myrkur á ána, og það varð
þögn í kringum okkur.
Næsta dag hitti ég meistarann.
Ég sagði. „Ætluðum við ekki saman
að veiða landið?" Hann svaraði. „Þú
getur fengið þriggja daga ferð á Snæ-
fellsnes". Ég sagði. „Því miður hef ég
ekki tíma til þess, en getum við ekki
skroppið austur á Þingvöll?" „Þingvöll",
endurtók hann, „það mætti athuga“.
Svo var eins og hann fengi bakþanka
og hann bætti við, „Heldurðu ekki að
Þingvellir séu of virðulegur staður fyr-
ir svona heimsókn, jú sjáðu til þetta
verður óvænt heimsókn og það má
ekki ofbjóða landinu".
Ég sagði, „Hafa Þingvellir úthýst
nokkrum manni?"
Hann leit upp í himininn og tók ofan.
„Verið þér sælir“, sagði hann.
Og það var afráðið að við færum
saman austur á Þingvöll.
Þegar Kjarval var farinn hugsaði ég
um það sem hann hafði sagt. Hann
hafði talað um verzlunarstéttina í
Reykjavík og komizt að orði eitt-
hvað á þessa leið: „Hamingjan hjálpi
þeim, sem fara ekki í kalt vatn ein-
staka sinnum. Ég er svo leiður út í eitt-
hvað. Það er eitthvert deprim í mér og
ég er hræddur um að setja þáð í þig,
það er eins og innibyrgt loft. Ég er
nefnilega svo leiður yfir að hafa ekki
verið leiður út í eitthvað á réttum
tíma. Ætli maður hafi syngdað eitt-
hvað. Nei, tölum ekki um syndina, það
skilur hana enginn lengur. En finnst
þér ekki hart að þurfa að ljúga sig inn
á þjóðina, svo listamennirnir geti
keypt dálítinn fisk og blóm og rófur
og næpur? Nú er ég alveg normal eftir
íslenzkum mælikvarða. Þeir sem búa til
vöruna og selja okkur verða að fá
borgað fyrir þessa vöru sína, til þess að
þeim líði vel. Það er þegnskaparlegt
mál. En verzlunarstéttin er orðin breið-
íylking, því allir verða að hafa afkomu,
líka þeir sem framleiða vörur til lista.
Við verðum að framleiða handa þeim
eitthvað sem gaman er að umgangast,
svo þeim vegni vel. Maður hefur þegn-
skaparlegar skyldur við umhverfi sitt
og búa til eitthvað sem fólk hefur
ánægju af. Þetta er gegnumfært í öllu
lífinu, líka listinni eins og Tómas Guð-
mundsson segir: Þægilegt viðmót. Davíð
Kjarval á Þingvöllum
bar þetta að eyrum bændastéttarinnar
eins og verið væri að dengja ljá. Tómas
kemur þessu á framfæri á fínni máta,
því hann er hagfræðingur. En Davíð
er mikill idealisti. Þú veizt hvernig
hann les upp, þú hefur heyrt það; eins
og þegar ljáir voru kaldhamraðir á frá-
færutímabilinu“.
Þetta hafði meistarinn sagt um verzl-
unarstéttina án þess að ég hefði þekk-
•ingu á umræðuefninu og gæti maldað
í móinn. En ég spurði um Þingvöll.
„Hvað ætlarðu að gera þangað?“ spurði
hann. „Ég ætla að hlusta á landið í þín-
um orðum“, svaraði ég. „Þetta var gott,
ágætt“, sagði hann. „Þetta land er að
hverfa“, hélt ég áfram, „en það geym-
ist í málverkunum". „Af hverju held-
urðu það sé að hverfa?“ spurði hann á-
hyggjufullur. „Túrismi“, sagði ég.
„Heldurðu að það farist í túrisma?“
sagði hann í spurnartón. „Ætli það
ekki“, sagði ég. „Engin sálarstilla?“
spurði hann. Svo hugsaði hann sig um
og sagði eins og annars hugar, „Jæja,
heldurðu að það hafi verið kastað of
mörgum steinum í vatnið með of stuttu
millibili?“ „Ég er hræddur um það“,
sagði ég. „Við getum kannski farið
seinna“, sagði hann. „Nei núna“, sagði
ég ákveðið. Þá brosti hann, „Það er svo
mikil sjálfsafneitun að fara að búa sig
út og þéna peninga. En kannski fáum
við einhvern tímann nýjar Feneyjar
með ykkar aðstoð. Glugginn ykkar hef-
ur verið góður. Hann hefur neutraliser-
að listina, og nú veit enginn hvað er
list og hvað ekki. Er þetta kannski of
alvarlegur tónn, herra blaðamaður?
Eða hvað segir þú um það, heldurðu að
þetta endi með andlegum uppblæstri?
Gættu þín á því sem heyrir til skvaldr-
inu. Listin er einstæðingur og vantar
stundum fyrirvinnu til að brúa bilið
milli staðreyndanna og þess sem gæti
verið til, ef ekki væri allt húmorleysl
að bráð. En það er von að fólk *sé hrætt
við listamenn, því þeir eru orðnir svo
margir. Sjení eða ekki sjení skiptir það
einhverju máli? Svo eru þeir hræddir
við þann sem vinnur verkið, og því er
bezt að fara varlega. Ekkert reklame.
Ég hef lagt stolt mitt í að vera kammer-
at í listinni eins og þegar _ ég var með
strákunum á sjó. Ég er búinn að vera
útlagi hér í 40 ár“. Ég stóðst ekki mát-
ið, en skaut inn í, „Útlagi, þú? Frá mos-
anum kannski?“ „Ég fann mosann en
ekki þið“, sagði meistarinn. „Við töp-
uðum ykkur úr fyrirvinnunni. Þið
byggið listahöll og blaðið er orðið of
stórt. Ég uppgötvaði mosann, en það
voru þið sem áttuð að lyfta grettistaki.
Oft má satt kyrrt liggja. En hvílíkur
munur á blaðamönnum nú eða um alda-
mótin“, bætti hann við og benti á ennið
á mér. „Nú sézt ekki hrukka á nokkr-
um blaðamanni. Það er mikill munur
eða um aldamótin".
II. Laitgt að Gljúfrastein!
S vo var haldið af stað til Þing-
valla í leigubíl frá BSR. Þegar við ók-
um fram úr olíubíl með merki BP hróp-
andi í allar áttir sagði meistarinn,
„Þarna sérðu góði, þetta er nútímamál-
verkið“. „Þetta er auglýsingamerki“,
sagði ég. „ósköp er það saklaust", sagði
hann. „Hvað var auglýst í þínu ung-
dæmi?“ spurði ég. „Kínalífseleksír og
Bramalífseleksír. En heyrðu, mér líður
svo ákaflega illa. Það er einhver partur
af mér ástfanginn í lítilli stúlku, sem
var 12 ára þegar við vorum saman fyr-
ir austan".
Það var grá mugga á leiðinni og
þokuslæðingur á Esjunni. Fátt sem
Frh. á bls. IX