Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.1946, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINb ft® iW W- •*»* 439
TYRKNESKU SUNDIN
Rússar hafa gert kröfur um það að mega hafa vígi við
tyrknesku sundin, Hellusund og Sæviðarsund (Dardan-
ella og Bosporus) og frjálsar siglingar um þau. Tyrkir
hafa neitað að verða við þessum kröfum, og er þetta eitt
af helstu alþjóðavandamálum. Sutt sögulegt yfirlit gefur
nokkra hugmynd um það.
TYRKIR hafa ráðið yfir sundun-
um síðan á 15. öld. Fyrir nokkrum
hundruðum ára náði Tyrkjaveldi:
langt inn í Evrópu og austur í
Kákasus. Búlgaría, Rúmenía og
Armenía voru tyrknesk skattlönd.
Krímskaginn og suður-hluti Ukra-
ine var á valdi Tyrkja. Var Svarta-
hafið þannig að kalla mátti tyrk-
neskt innhaf og þá var það ofur
eðlilegt að Tyrkir hefði öll ráð á
sundunum.
Svo fóru Rússar að mjaka sjer
suður á bóginn og unnu hvern sig-
urinn eftir annan á Tyrkjum.
Seint á 18. öld var fyrst farið að
þrátta um það hverjum bæri að
hafa yfirráð sundanna, og þeirri
deilu er ekki lokið enn. Rúmenía
hafði þá fengið sjálfstæði og Búlg-
►aría var leyst undan oki Tyrkja.
Rússar höfðu iagt undir sig nokk-
urn hluta af Armeníu. Nú voru því
komnir nýir húsbændur á strönd-
um Svartahafs. Þrjár þjóðir, auk
Tyrkja, áttu lönd að Svartahafi, en
Tyrkir áttu þá eigi önnur lönd að
hafinu, en dálitla strandlengju
norðan á Litlu-Asíu. Rússar voru
nú orðin höfuðþjóðin á þessum
slóðum. '
Rússar gerðu því þær kröfur, að
engum öðrum herskipum en rúss-
neskum skyldi leyfast að sigla um
sundin og þeir ætluðu að ná í sínar
hendur allri verslun, sem um sund-
in færi.
Tyrkir mundu ekki hafa haft
bolmagn til að standa gegn þess-
um kröfum, ef þeir hefðu verið
einir síns liðs. Það var alveg aug-
ljóst hvernig fara mundi í stríði,
þar sem þeir ættúst einir við Rúss-
ar og Tyrkir. En það voru aðrir,
sem þóttust þarna líka hafa hags-
muna að gæta. Bretar voru farnir
að gefa útþenslu Rússlánds suður á
bóginn ilt auga, og þeir vildu ekki
fyrir neinn mun að Rússar næði
tökum á sundunum. Og Frakkar
voru líka sama sinnis. Þeir höfðu
þá mikinn flota í Miðjarðarhafi, og
væntu þess að sjer mundi takast að
bola Bretum þaðan. í þessu sam-
bandi er fróðlegt að rifja upp hvað
Napolaon miklí sagði um þfetta
mál: „Rússar vildu fá Miklagarð.
Jeg mátti ekki sleppa honum við
þá. Mikligarður er of dýrmætur.
Hann er eins mikils virði og heilt
ríki. Sú þjóð, sem hefur hann á
valdi sínu, getur náð heimsyfirráð-
ur“. Allar flotaþjóðirnar óttuðust
það að Rússar kæmist suður í Mið-
jarðarhaf. Og þegar kröfur Rússa
á hendur Tyrkjum og vestrænu
þjóðunum urðu of óbilgjarnar, þá
opnuðu Tyrkir sundin fyrir flotum
Breta, Frakka og Sardíníumanna
(ítala). Hófst þá Krímstríðið (1834
—35) og biðu Rússar þar ósigur.
EFTIR seinasta stríðið milli
Tyrkja og Rússa (1877—78) kom
Hellusunds-málið aftur á dagskrá.
Og öðru sinni hjálpuðu Vesturveld-
in Tyrkjum, og voru Bretar þar
fremstir í flokki. Lá málið svo
niðri um stund.
En í fyrra heimsstríðinu (1914—
18) skapaðist alveg nýtt viðhorf,
því að þá voru Bretar og Rússar
bandamenn gegn Þjóðverjum og
Tyrkjum. Þóttust Bretar þá nauð-
beygðir til þess að gefa Rússum
loforð um ívilnanir , viðvíkjandi
siglingum um sundin. Og þegar
Rússar voru komnir á heljarþrom
og hugsuðu helst um það að leggja
niður vopn og semja sjerfrið við
Þjóðverja, þá keyptu Bretar þá til
þess að halda áfram að berjast,
með því að heita þeim yfirráðum
yfir sundunum. og nærliggjandi
hjeruðum. Var gerður um þetta
leynisamningur í marsmánuði 1915.
Og svo hjeldu Rússar áfram að
berjast undir herópinu: „Tyrkir
skulu með öllu reknir út úr Evr-
ópu“.
Ýmsar raddir heyrðust um samn-
ing þenna, og drógu menn í efa að
Bretar og Frakkar myndu standa
við hann að stríðinu loknu. Og
Rússar sjálfir voru ekki sammála
um það, hvort þeir hefði nokkurt
gagn af þessum samningi. Það ýtti
og undir þessa tortrygni, að Bretar
hófu um sama ieyti sókn sína á
Gallipoliskaga, og ætluðu sjálfir að
reyna að ná sundunum. Var það trú
ýmissa að þessi herför værij
kænskubragð af þeirra hálfu. Þeir
ætluðu sjer að ná sundunum og
neita svo á eftir að afhenda þau.
þar sem þau væri ekki lengur tyrk-
neskt yfirráðasvæði.
Áhugi Rússa fyrir því að ná
sundunum var og hvergi nærri
jufn mikill þá og hann hafði verið
fyrir einni öld. Tyrkir voru ekkr
Jengur kúgarar slavneskra þjóða.
Þeir rjeðu ekki yfir neinum slav-
neskum löndum. Og þeir voru ekki
lengUr hættulegir nágrannar. —
Tveir flokkar í Rússlandi, Trudo-
viki (verkamannaflokkurinn) og
Bolshiviki, börðust algerlega gegn
landvinningastefnu. Þeir sögðu að
yfirdrotnunarstefna keisarastjórn-
arinnar kæmi fram í því, að hún