Morgunblaðið - 09.01.2000, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Fra setnmgu flugmálaráðstefnunnar í Dublin árið 1946.
Þar var ákveðið að Veðurstofa Islands tæki að sér veður-
þjónustu við flugið yfír Norður-Atlantshafi, sem er eitt
stærsta flugumferðarsvæði heims.
Það eru skiptar skoðanir á því hvort eðlilegt er að starfs-
menn Veðurstofunnar ákveði rýmingu húsa þegar hætta er
yfírvofandi að sögn Magnúsar.
Stykkishólmur árið 1870 en þar hófust fyrstu reglu-
bundnu veðurathuganir hér á landi sem staðið hafa óslit-
ið fram á þennan dag.
Auknar
kröfur um
að náttúran
sé vöktuð
s /
180 ár hefur Veðurstofa Islands skráð og
spáð í veður með það að markmiði að auka
öryggi þegnanna. Athuganir, vöktun og
rannsóknir varðandi jarðskjálfta og elds-
umbrot, snjóflóð og hafís eru einnig á verk-
efnaskrá Veðurstofunnar. Hildur
Einarsdóttir ræddi við Magnús Jónsson
veðurstofustjóra um starfsemi Veðurstof-
unnar á umliðnum árum og skyggndist inn í
framtíðina.
Morgunblaðið/Ásdís
Á spádeild Veðurstofunnar rýna þeir Þorsteinn Jónsson og Björn Sævar
Einarsson í veðurkortin.
Eitt meginmarkmið með umfangsmiklum jarðskjálftarannsóknum Veð-
urstofunnar er að geta spáð fyrir um jarðskjálfta.
AÐ var 1. janúar árið 1920
sem Veðurstofa íslands
tók til starfa. Fram að
þeim tíma hafði danska
veðurstofan annast veðurathuganir
hér á landi. í upphafi var Veðurstof-
an deild í Löggildingarstofunni en
ástæða þess var sú að fyrsti veðurs-
tofustjórinn, Þorkell Þorkelsson, var
forstöðumaður þeirrar stofnunar.
Þorkell var eðlisfræðingur að mennt
og hafði allt frá árinu 1907 haft ýmis
samskipti við dönsku veðurstofuna
sem hafði stundað hér veðurathug-
anir í 40 ár eins og kemur fram í
Sögu Veðurstofu íslands sem kom út
í tilefni aftnælisins og er rituð af
Hilmari Garðarssyni sagnfræðingi.
,Ástæðan fyrir stofnun íslenskrar
veðurstofu var m.a. nýfengið sjálf-
stæði íslendinga sem vildu sýna að
þeir gætu staðið á eigin fótum á
flestum sviðum," segir Magnús
Jónsson, núverandi veðurstofustjóri,
þegar við ræðum við hann um starf-
semi Veðurstofu íslands.
„Þá var nútíma veðurfræði að
verða til á þessum árum, einkum fyr-
ir tilverknað nokkurra norskra og
sænskra veðurfræðinga sem störf-
uðu við veðurstofuna í Bergen,“
heldur Magnús áfram frásögn sinni.
„I Bergen sem er vagga veðurfræð-
innar var um þetta leyti ungur ís-
lendingur, Jón Eyþórsson, að nema
veðurfræði. Kom hann heim 1926 og
er hann því fyrsti Islendingurinn
sem lærði veðurfræði og varð hann
síðar deildarstjóri veðurspárdeildar
Veðurstofunnar. Eitt fyrsta verk
þans hér var að semja lagafrumvarp
um Veðurstofu íslands ásamt Ólafi
Thors árið 1926.“
Veðurþjónusta fyrir eitt
stærsta flugumferðarsvæði
heims
Það kemur fram í máli Magnúsar
að Veðurstofan hefur í þau áttatíu ár
sem hún hefur starfað gengið í gegn-
um ýmis þróunartímabil. „I upphafi
starfseminnar var henni ætlað að
hafa umsjón með veðurathugunum í
landinu, gefa út veðurfarsskýrslur
og veðurspár og hafa umsjón með
jarðskjálftamælum sem settir höfðu
verið upp. Hafísathuganir og úr-
vinnsla þeirra átti enn um sinn að
vera íþöndum dönsku veðurstofunn-
ar en íslendingum var ætlað að safna
saman hafístilkynningum og átti
Veðurstofan að senda út aðvaranir
til sjófarenda ef hafíss yrði vart á
siglingaleiðum," segir Magnús.
„í fyrstu voru starfsmenn fjórir og
fjölgaði þeim hægt fyrstu tuttugu ár-
in því í stríðsbyrjun voru þeir orðnir
átta. Á þessum árum var flugið að
slíta barnsskónum en á stríðsárun-
um og strax eftir stríðið jókst flug-
umferð til muna og þurfti hún á um-
fangsmikilli veðurþjónustu að
halda,“ segir Magnús. „Flugumferð
hafði einkum aukist yfir Atlantshafið
á leiðinni milli Evrópu og Norður-
Ameríku og millilentu margar flug-
vélar á íslandi. Bretar höfðu annast
flugumferðarstjórn og flugveður-
þjónustu á þessari flugleið. Á ílug-
málaráðstefnu í Dublin árið 1946 var
ákveðið að ísland tæki að sér þjón-
ustu við flugið á Norður-Atlantshafi
og átti Veðurstofa Islands að veita
fluginu veðurþjónustu. Gerður var
samningur 1948 við Alþjóðaflugmál-
astofnunina um að Island annaðist
flugumferðarstjórn, fjarskipti og
veðurþjónustu á N-Atlantshafi og
þessi samningur er í meginatriðum
enn í gildi. Við þetta fjölgaði starfs-
mönnum Veðurstofunnar um marga
tugi. Er þetta er eitt stærsta flugum-
ferðarsvæði heimsins og því eðlilega
stórt verkefni fyrir litla þjóð og fá-
mennar stofnanir," segir Magnús.
Jarðskjálftarannsóknir stór-
efldar
„Næsta stórverkefni í starfsemi
Veðurstofunnar varð á sviði jarð-
skjálftafræða seint á níunda ára-
tugnum. Þá voru jarðskjálftamæl-
ingar stórefldar, fyrst með
uppsetningu mælakerfis á Suður-
landi en síðar með landsneti sískrá-
andi jarðskjálftamaila. Framan af
voru helstu verkefni jarðeðlisfræði-
deildar sem stofnuð var 1953 einkum
umsjón og úrvinnsla jarðskjálfta-
mælinga auk þess sem hún gaf út
ársrit um jarðskjálfta á íslandi. í
dag eru um 40 mjög næmir
jarðskjálftamælar víða um land sem
vakta minnstu hreyfingar jarðskorp-
unnar og gefnar eru upplýsingar
strax og jarðhræringar eiga sér stað
og jafnvel gefnar út viðvaranir þótt
enn eigum við vafalaust nokkuð í að
geta spáð fyrir um jarðskjálfta. En
það er einmitt meginmarkmið með
umfangsmiklum jarðskjálftarann-
sóknum sem við stundum á Veður-
stofunni."
Ákveða rýmingu húsa í
snjóflóðahættu
Magnús segir að þrátt fyrir að
nokkur mannskæð snjóflóð hafi fallið
snemma á þessari öld var það ekki
fyrr en snjóflóðið mikla féll í Nes-
kaupstað árið 1974 og varð tólf
manns að bana, að landsmenn voru
vakth' upp af værum blundi og þeir
minntir á þá hættu sem fjölmennri
byggð getur verið búin þegar mikill
snjór safnast í þröttum fjallshlíðum
ofan hennar. ,Ári síðar var ákveðið
að komið yrði á fót miðstöð snjó-
flóðarannsókna og_ var talið eðlileg-
ast að Veðurstofa íslands hýsti mið-
stöðina. Snjóflóðastai-fsemin hófst
með gagnaöflun og rannsóknum en
síðar meir fór Veðurstofan að að-
stoða almannavarnir á snjóflóðaþétt-
býlisstöðum við ákvarðanatöku um
rýmingai- þegar hætta var talin yfir-
vofandi. Þótt lög væru sett um snjó-
flóðavarnir 1985 var veruleg and-
staða víða um land við hættumats-
gerð og fleira tengt snjóflóðahættu
og því gengu hlutir hægt fyrir sig allt
fram á 10. áratuginn. Það var raunar
ekki fyiT en í kjölfar snjóflóða-
slysanna miklu 1995 að stóra skrefið
í starfsemi Veðurstofunnar í snjóf-
lóðamálum var tekið. Þá er ákveðið
með lögum að eftirlit, varnarvirkja-
gerð og hættumat sem tengist snjó-
flóðum yrði fært undir umhverfis-
ráðuneytið. I framhaldi af því var
Veðurstofunni falið að taka við
stærstum hluta þessara verkefna,"
segir Magnús. Þetta markar þriðja
stóráfangann í sögu stofnunarinnar.
„Til viðbótar áðurnefndum verk-
efnum er Veðurstofunni nú ætlað að
gefa út viðvaranir og ákveða rým-
ingu einstakra húsa á þeim þéttbýlis-
stöðum þar sem snjóflóðahætta get-
ur verið að skapast." Aðspurður
segir Magnús að það séu skiptar
skoðanir á því hvort eðlilegt sé að
starfsmenn Veðurstofunnar ákveði
rýmingu með þessum hætti, þegar
hætta er yfirvofandi. Hins vegar
megi ekki gleyma því að snjóflóða-
málaflokkurinn sé og hafi verið afar
viðkvæmur og erfiður, ekki síst
vegna þess að rýmingar- og hættu-
mat tengist verðmætum fasteigna.
„Það er því lítt fysilegt fyrir bæjar-
yfirvöld eða lögreglu á viðkomandi
stað að ákveða slíkt. Þegar farið var
fram á að við gegndum þessari
skyldu fannst mér ekki stætt á að
hafna því. Þekkingin á snjóflóðamál-
um er mest hér á Veðurstofunni og
hjá þeim starfsmönnum sem stax-fa á
vegum hennar vítt og breitt um land-
ið. Eg tel að það kerfi sem nú er við
lýði hafi aukið öryggi íbúanna og því
sannað tilverurétt sinn.
Tölvureiknaðar veðurspár hafa
tekið stórstígum framförum
Það olli líka miklum þáttaskilum í
starfsemi Veðurstofunnar þegar
byrjað var að útvai'pa veðurfréttum
árið 1930 en við það jókst mjög ör-
yggi íbúanna. Það hefur verið eitt
meginhlutverk Veðurstofunnar í
þessi 80 ár sem hún hefur starfað að
spá fyrir um veðrið með það að
markmiði að draga úr búsifjum
landsmanna af völdum illviðra og
auðvelda þeim glímuna við náttúru-
öflin. Tvö síðustu ár hafa til dæmis
ekki orðið sjóslys við Island og tel ég
veðurþjónustuna eiga sinn þátt í
því.“
Magnús segir einnig, að tölvu-
i'eiknaðar veðurspár hafi valdið