Morgunblaðið - 09.01.2000, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 2000 11
hafa verið í gildi sérstök lög um
verndun Mývatns og Láxár. Sam-
kvæmt þeim er hvers konar mann-
virkjagerð og jarðrask óheimilt,
nema leyfí Náttúruverndarráðs (nú
Náttúruverndar ríkisins) komi til.
í>á var stofnað til sérstakrar nátt-
úrurannsóknarstöðvar við Mývatn í
samkomulagi við heimamenn. Heyr-
ir stöðin undir umhverfisráðuneyti
og hefur aðsetur og lögheimili á
Skútustöðum við Mývatn. Þar fer
fram ýmiskonar rannsóknastarfsemi
á vettvangi, einkum í vistfræði og er
hún í höndum innlendra og erlendra
sérfræðinga. Fara rannsóknir svo til
eingöngu fram á sumrin, enda lífríki
að mestu í dvala á vetrum, og eru
jafnan fjölmargir vísindamenn með
aðsetur sitt þar yfir sumarmánuðina.
Yfir vetrartímann fer fram vinna í
rannsóknarstofum, m.a. við Háskóla
íslands.
Nokkuð hefur borið á gagnrýni á
þetta fyrirkomulag, ekki síst fyrir al-
þingiskosningarnar í fyrra. Kom þá
m.a. fram sú krafa að rannsókna-
starf yrði flutt til Háskólans á Akur-
eyri að einhverju eða öllu leyti.
Agreiningur
ráðuneyta
Áður en upphaflegt vinnsluleyfi
Kísiliðjunnar rann úr veitti þáver-
andi menntamálaráðherra, Sverrir
Hermannsson, nýtt leyfi til fimmtán
ára, þvert á vilja Náttúruverndar-
ráðs, en áskildi sér um leið rétt til að
endurskoða skilmála leyfisins ef
breytingar á dýralífi og gróðri við
vatnið yrðu til hins verra.
Náttúruverndarráð taldi ráðherr-
ann með þessu hafa sniðgengið
verndunarlögin og upp á yfirborðið
kom ágreiningur menntamálaráðu-
neytisins, sem hafði náttúruvernd á
sinni könnu, og iðnaðarráðuneytis-
ins. Mögnust á þessum tíma enn upp
deilur í Mývatnssveit um vinnsluna,
en þær höfðu þó verið ærnar fyrir.
Samhliða framlengingu vinnslu-
leyfisins 1985 var ákveðið að setja á
laggimar nefnd sérfræðinga um
Mývatnsrannsóknir og tók hún til
starfa árið eftir. Var henni ætlað að
fylgjast með áhrifum námai'ekstrar-
ins á dýralíf og gróður við Mývatn,
eins og það var orðað. Nefndin var
endurskipuð 1989, þar sem hún hafði
sjálf kvartað yfir óljósu hlutverid
sínu, en eftir breytingarnar var
henni ætlað „að gefa sérfræðilegt
mat á því (1) hver áhrif séu af starf-
rækslu Kísiliðjunnar á lífríki Mý-
vatns við núverandi aðstæður og (2)
hverjar verði líklegar afleiðingar
áframhaldandi starfsemi hennar fyr-
ir lífríki vatnsins, verði starfsleyfi
Kísiliðjunnar framlengt og vinnslu-
svæði hennar stækkað," eins og
sagði í bréfi menntamálaráðherra í
júní 1989.
Hætta á hagsmuna-
árekstrum
Sérfræðinganefndin skilaði stöðu-
skýrslu um málið í desember 1989 og
áliti í júlí 1991 og tók fram að hún
hafi ekki litið svo á að það hafi verið
hlutverk sitt að meta hvort slík hugs-
anleg áhrif á lífríkið væru óviðunandi
eða ásættanleg, né gera tillögur um
framtíð verksmiðjunnar á einn eða
annan veg. Það hlutverk sé í höndum
náttúruverndarráðs og stjómvalda.
Tekið var fram að nefndin hafi
verið skipuð samkvæmt tilnefning-
um ýmissa aðila, utan formaður
hennar og varaformaður. Þessir aðil-
ar ættu hagsmuna að gæta eða þurfi
að fjalla um niðurstöður nefndarinn-
ar utan vettvangs hennar, auk þess
sem sumir nefndarmenn hafi jafn-
framt innt af hendi sérfræðistörf fyr-
ir hana. Sagði m.a. í inngangi álits-
ins:
„Þetta skapar að sjálfsögðu hættu
á að sérfræðileg viðhorf víki fyrir
varðstöðu um hagsmuni." Tekið var
fram að stjórnvöldum hafi verið bent
á þetta og að allir aðilar málsins geri
sér grein fyrir því. Ekki sé gott að
sjá hvernig komast megi hjá slíkum
annmörkum blandaðra sjónarmiða í
nefndinni, en e.t.v. yrðu niður-
stöðurnar trúverðugri fyrir bragðið
þar sem nefndin hafi orðið sammála í
öllum meginatriðum.
Óvæntar
niðurstöður
Niðurstöður nefndarinnar voru að
ýmsu leyti óvæntar. Kom í ljós að
breytingar í ákomu næringarefna
sem rekja má til starfsemi Kísiliðj-
Kísiliðjan hóf starfsemi sína við Mvvatn árið 1966.
unnar voru óverulegar í samanburði
við umsetningu næringarefna innan
vatnsins sjálfs. Þetta var andstætt
því sem margir höfðu haldið fram.
Rannsóknirnar sýndu hins vegar að
tilflutningur sets innan vatnsins
hafði breyst verulega vegna dýpkun-
ar og landriss á Ytriflóa. Þótt ekki
væri hægt að greina umtalsverð
áhrif Kísiliðjunnar á lífríki vatnsins
frá öðrum umhverfisþáttum, var tal-
ið líklegt að breytingar á myndun og
dreifingu sets innan vatnsins væru
aðaláhrifavaldur Kísiliðjunnar á líf-
ríki þess.
Dýpkun á Ytriflóa um þriðjung og
breyting á botngróðri og samfélagi
botndýra hafi haft áhrif á lífsskilyrði
þar og skilyrði vatnafugla til fæðu-
öflunar á dældum svæðum hafi
versnað.
Nefndin taldi að einkum tvennt
gæti tengst áframhaldandi vinnslu
kísilgúrs. Annars vegar útvíkkun
dældra svæða með tilheyrandi rösk-
un botnsins og í kjölfar þess lakari
skilyrði til framleiðslu mikilvægrar
fæðu og fæðunáms. Hins vegar
áframhaldandi röskun setflutninga
og minnkandi ákoma sets í Syðriflóa
og hugsanleg áhrif þess á næringar-
efnabúskap og fæðuframboð í vatn-
inu. Var þá fyrst og fremst átt við
áhrif á botngróður og botndýr í efstu
lögum setsins.
Nefndin taldi hins vegar vafasamt
að starfsemi Kísiliðjunnar hefði áhrif
á dýrastofna Mývatns eftir öðrum
leiðum. Var talið að þótt ekki hefði
verið sýnt fram á að kísilvinnslan
hefði veruleg áhrif á dýra- og plöntu-
stofna Mývatns, væri ljóst að áhrif
breytinga á setflutningum væru enn
lítt rannsökuð og því yrði að fara
með mikilli gát. Fjórir kostir kæmu
til álita varðandi framhald kísilgúr-
námsins; í fyrsta lagi að loka Kísiliðj-
unni hið fyrsta og taka þannig enga
frekari áhættu, í öðru lagi að fram-
lengja eins og kostur væri leyfið í
Ytriflóa, í þriðja lagi að færa vinnslu-
svæðið yfir í Bola við Teigasund og í
fjórða lagi að leyfa áframhaldandi
dælingu kísilgúrs án frekari fyrir-
vara, þótt sá kostur væri varla raun-
hæfur miðað við þá varfærni sem
sjálfsögð væri við nýtingu þessarar
auðlindar.
Flórgoðinn nær
sér á strik
Tók nefndin sem slík hins vegar
enga afstöðu til ofangreindra kosta,
en þó var tekið fram að námugryfjur
á Bolum og í Syðriflóa hefðu mögu-
lega þrenns konar bein áhrif; rif
botns á ódældum svæðum, lífræn
efni gætu sópast af ódældum svæð-
um niður í dæld svæði og grænþör-
ungar, öðni nafni kúluskítur, sem
mynda teppi á botni Syðriflóa og eru
ekki botnfastir, sópast niður í dæld
svæði.
Athyglisvert er að geta þess að
nefndin taldi í skýrslu sinni ljóst að
flórgoða virtist fara mjög fækkandi
við Mývatn og það væri talið eitt
helsta merkið um bein áhrif kísil-
gúrvinnslunnar á lífríkið. Morgun-
blaðið hefur hins vegar fengið stað-
fest að á undanförnum árum hefur
flórgoðastofninn náð sér mjög á strik
og líkist nú því sem var fyrir daga
Kísiliðjunnar. Bendir því ekkert til
að fækkun hans á sínum tíma hafi
verið af völdum kísilgúrnámsins.
Ekki verið fylgt eftir
Vilhjálmur Lúðvíksson, efnaverk-
fræðingur, sem sæti átti í sérfræð-
ingahópnum, segir nú að í Ijósi sög-
unnar og skýrslu erlendu
sérfræðinganna sé það miður að
menn hafi ekki fylgt nægilega eftir
þeim vísbendingum sem þá voru
settar fram um leit að frumorsökum
sveiflna eða breytinga í vatninu og
gengið var út frá í skýrslu sérfræð-
inganefndarinnar. „Menn fóru þess í
stað í mjög afmarkaðar rannsóknir á
setflutningum og komust að ein-
hverri niðurstöðu út frá hugmyndum
um setflutninga út af fyrir sig, en
ekki í samhenginu innan lífkerfisins,
þ.e. frá uppsprettu næringarefna í
gegnum frumframleiðni og síðan í
gegnum fæðustigann. Það horfðum
við aðallega á í okkar vinnu og segja
má að þeirri vinnu hafi verið hætt að
miklu leyti,“ sagði hann.
Vilhjálmur kvaðst ekki kunna
skýringar á því, menn hafi viljað fara
einhverjar aðrar og styttri leiðir.
„Að mínu mati var þetta ófullnægj-
andi nálgun, því eftir sem áður
standa opnar spurningar um lífríki
vatnsins og hvað það er sem ræður
ferðinni eins og enn á ný hefur komið
íljós.“
Setflutningahópurinn
Rannsóknum á lífríki Mývatns var
þó hvergi nærri lokið og í marsbyrj-
un árið 1992 var Verkefnishópur um
Mývatnsrannsóknir umhverfisráðu-
neytisins, eða setflutningahópurinn,
eins og hann var gjarnan nefndur,
skipaður. Skilaði hann greinargerð í
lok mars ári síðar. Setflutningahópn-
um var falið að rannsaka sérstaklega
áhrif setflutninga í vatninu, enda set-
lagið mikilvægt vegna næringarefna
þess fyrir lífríkið. Leitað vai- svara
við eftirfarandi spurningum: Hvern-
ig er setflutningum háttað í Mývatni
miðað við núverandi ástand? Hvern-
ig er líklegt að setflutningum hafi
verið háttað fyrir námavinnslu og
landris? Hvernig er líklegt að set-
flutningar breytist við áframhald-
andi kísilgúmám miðað við mismun-
andi staðsetningu námasvæða? Hver
eru líkleg áhrif breytinga á setflutn-
ingum á lífríkið?
Á fyrsta ári rannsóknanna var
einkum leitað svara við fyrstu spum-
ingunum varðandi setflutninga. Afl-
að var viðamikilla gagna til að þróa
og sannprófa straumfræðilegt líkan
af Mývatni. Einnig var þróað stærð-
fræðilegt líkan sem líkir eftir uppróti
setsins af botni og hvemig það sest
til botns á nýjan leik. Verkefnishóp-
urinn komst að þeirri niðurstöðu að
setflutningar í Mývatni væm miklir
og að þeir ættu sér einkum stað þeg-
ar vindur væri 5 vindstig eða meiri.
Þá taldi hann að Ytriflói væri nokkuð
einangraður frá syðri hluta vatnsins
hvað varðaði strauma og setflutn-
inga.
Verkefnishópurinn taldi því að lík-
anakeyrslur væru fullnægjandi
grundvöllur til að byggja á ákvarð-
anir um námavinnslu í Mývatni og að
niðurstöður þeirra væru afdráttar-
lausar. Þótt Mkan verði aldrei meira
en einfölduð mynd af raunveraleik-
anum væri sýnt að betri grundvöllur
til ákvarðana um tilhögun kísilgúr-
vinnslu í framtíðinni sé ekki í boði
sem stendur. Með reiknilíkani því
sem gert hafi verið sé m.a. hægt að
meta áhrif áætlaðra gryfja á Bolum
og í Syðriflóa á straumakerfi Mý-
vatns og setflutninga betur en með
öðram tiltækum ráðum.
Tvö stöðuvötn?
Niðurstöður líkanreikninganna
sýndu að Ytriflói er tiltölulega ein-
angraður frá syðrihluta vatnsins auk
þess sem breytingar í setflutningum
til Syðriflóa vegna kísilgúrnáms í
Ytriflóa og landriss frá því sem áður
var séu óverulegar og að líkindum
innan óvissumarka líkansins.
Segja má að þarna komi fram það
álit að Mývatn sé í raun réttri tvö
stöðuvötn. Flóarnir tveir, Syðriflói
og Ytriflói, séu alleinangraðir hvor
frá öðram, tengdir saman með mjóu
og grannu sundi, Teigasundi.
Ytriflói er rúmlega 8 km2 og Syðri-
flói rúmlega 29 km2. Meðaldýpi Ytri-
flóa var um 1 m áður en taka kísil-
gúrs hófst, en mun nú nema um 2,7
m á dældum svæðum. Á hinn bóginn
er meðaldýpi Syðriflóa um 2,3 m, en
þar hefur aldrei verið numinn kísil-
gúr, því námasvið Kísilvinnslunnar
hefur frá upphafi verið einskorðað
við Ytriflóa og nær yfir um 40% af
flatarmáli hans.Tvö vötn önnur til-
heyra vatnakerfi Mývatns, Græna-
vatn og Sandavatn og eyjar þess
skipta tugum, langflestar í Syðriflóa.
I áliti hópsins kemur ennfremur
fram að það set sem tapast myndi of-
an í áætlaðar gryijur á Bolum sé tal-
ið vera á bilinu 9.000-15.000 tonn af
þurrefni á ári. Þá er miðað við veður
eins og var sumarið 1992, þegar
rannsóknir hópsins fóru fram, og að
tvær gryfjur séu á Bolum, samtals
l, 52 km2 að flatarmáli. Taldi hópur-
inn að langvarandi vinnsla í Bolum
myndi hafa í för með sér veralegar
breytingar á lífsskilyrðum í Mývatni.
Mikilvægt er að hafa í huga, að
miðað við álit setflutningahópsins,
jafngildir ósk um námaleyfi í Syðri-
flóa í raun ósk um vinnslu í nýju
vatni.
Umdeilt samkomulag
Kísiliðjan starfar nú samkvæmt
námaleyfi, sem gefið var út af iðnað-
arráðherra 7. apríl 1993, en um leið
og það var gefið út var skýrt frá sam-
komulagi iðnaðarráðuneytis, um-
hverfisráðuneytis og Náttúravernd-
arráðs (nú Náttúraverndar ríkisins)
þar sem fram kom sá skilningur allra
málsaðila að með útgáfu leyfisins
væri verið að gefa svigrúm til að
hætta kísilgúrtöku úr Mývatni. Sú
grundvallarákvörðun var tekin að
binda framlengingu leyfisins við
vinnslu í Ytriflóa, eins og verið hafði,
en heimila Kísiliðjunni ekki að hefja
dælingu kísilgúrs af botni Syðriflóa
þótt eftir því hefði verið leitað, því
fram hefði komið að rannsóknir
hefðu sýnt að botngröftur hefði
óæskileg áhrif á undirstöður vist-
kerfisins í Mývatni og ekki væri rétt
að taka þá áhættu fyrir lífríki Mý-
vatns, sem fælist í námavinnslu í
Syðriflóa.
Eiður Guðnason, Alþýðuflokki,
var þá umhverfisráðherra og sagði
hann við Morgunblaðið að við þessa
ákvörðun hefði náttúran verið látin
njóta vafans. Orðið hafði að sam-
komulagi að ganga eilítið lengra en
ráðlegt gat talist út frá vemdarsjón-
armiðum í vinnslu í Ytriflóa og skapa
þannig ákveðið svigrúm þar til
námaleyfið rynni út 2010. Jafnframt
vora yfirgnæfandi líkur taldar á að
námur tæmdust fyrr, eins og nú virð-
ist ætla að verða raunin. Til að vega
að einhverju leyti gegn því, vai'
stofnaður sérstakur sjóður til að
stuðla að aukinni fjölbreytni at-
vinnulífs í Mývatnssveit og í hann
hefur síðan rannið ríflega hálf millj-
ón króna á ári hverju.
Vísindamenn vora ekki á eitt sátt-
ir um umrætt samkomulag og töldu
að með því væri gengið alvarlega á
náttúruverðmæti Mývatns, en það
væri e.t.v. nauðsynlegt til að búa
íbúana undir lokun Kísiliðjunnar.
Stuðningsyfirlýsing íbúa
Hagsmunaaðilar hafa ekki verið á
eitt sáttir um rannsóknir íslenskra
vísindamanna á áhrifum Kísiliðjunn-
ar á lífríki Mývatns.
Mývetningar afhentu Finni Ing-
ólfssyni, þáverandi iðnaðarráðherra,
m. a. stuðningsyfirlýsingu við áfram-
haldandi starfsemi iðjunnar á Al-
þingi 27. maí 1998.
Meirihluti íbúa við Mývatn skrif-
aði undir yfirlýsinguna og í tilkynn-
ingu, sem hópurinn sendi frá sér,
sagði að þrátt fyrir áratuga rann-
sóknir og um 60 milljóna króna fram-
lög til rannsókna á undanförnum ár-
um hafi ekkert komið fram sem stutt
geti fullyrðingar um að efnistaka
skaði lífríkið. Meirihluti íbúa við
vatnið hafni því málflutningi þeirra
líffræðinga og andstæðinga Kísiliðj-
unnar sem haldið hafa fram skað-