Morgunblaðið - 21.10.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. OKTÓBER 1987
Raunsær og meinlegur
Békmenntlr
Erlendur Jónsson
Nikolaj Gogol: DAUÐAR SÁL-
IR. Magnús Magnússon íslensk-
aði. 331 bls. Mál og menning.
Reykjavík, 1987.
Ef við köllum 18. öldina heim-
spekiöld og 20. öldina kvikmynda-
öld má hin 19. með réttu heita
skáldsagnaöldin. Skáldsögur höfðu
að sönnu verið samdar fyrir 1800.
Formið var síður en svo óþekkt.
En 19. öldin með sínar greiðu sam-
göngur og stóraukin samskipti
þjóða og einstaklinga kallaði
beinlínis á þetta form. Skáldsagna-
höfundurinn varð stórstjama
aldarinnar. Og lestur skáldsagna
varð, er líða tók á öldina, einhver
algengasta dægrastytting fólks
víða um lönd.
Dauðar sálir eftir Nikolaj Gogol
er dæmigerð fyrir skáldsagnaritun
á fyrri hluta 19. aldar. Höfundar
vora þá ekki famir að beygja sig
svo mjög undir formið eins og síðar
varð. Þeir höfðu meira á tilfinning-
unni að þeir væra bara aö segja
frá; skáldsagan bar enn keim af
hinni munnlegu frásagnarlist. Til
að mynda gætti höfundurinn þess
ekki alltaf að leynast að baki verki
sínu. í Dauðum sálum kemur oft
fyrir að höfundur talar beint til le-
sanda; jafnframt því sem hann
minnir á »þann, sem fært hefur
atburð þennan í letur«.
Gogol er meinhæðinn og fundvís
á hið grátbroslega. »... þótt vér
Rússar séum eftirbátar nágranna-
þjóða vorra í mörgum efnum, þá
stöndum vér þeim langt um framar
í þeirri list, að umgangast aðra.«
Þetta er vitanlegaí háði mælt; þessi
orð era eins konar inngangur að
því er Gogol lýsir smjaðri landa
sinna; undirgefni þeirri sem sýna
bar þeim sem hærra vora settir.
Nikolaj Gogol
En fyrirfólkið á þessum tímum
snobbaði ekki aðeins hvert fyrir
öðra heldur líka fyrir hveiju því sem
hafði yfir sér hillingar framandleik-
ans. Einkum leit það upp til alls sem
franskt var. Þeir, sem kunnu sig,
»settust frjálsmannlega hjá konun-
um, töluðu frönsku og komu þeim
til að flissa«. En kona af heldri stétt
þurfti að kunna tvennt til að heita
boðleg í fínum selskap: að leiká á
píanó og tala frönsku. Bændaá-
nauðin var enn við lýði og stórbóndi
metinn eftir því hversu margar
bændasálir hann átti.
Allt er þetta rækilega tíundað í
Dauðum sálum. Þó sagan sé samin
meðan andi rómantísku stefnunnar
sveif enn yfir vötnunum í Evrópu
vísar hún að ýmsu leyti fram á við:
til þjóðfélagsádeilu realismans sem
varð alls ráðandi í skáldsagnaritun-
inni röskum aldarijórðungi síðar.
Dauðar sálir kom fyrst út hér-
lendis 1950 í þýðingu Magnúsar
Magnússonar. Bókina þýddi hann
úr dönsku. Síðan var þýðingin end-
urskoðuð fyrir þessa útgáfu. Margt
er gott um íslenska textann að
segja. En af viðtökum þeim, sem
sagan fékk þegar eftir útkomu í
landi höfundar og dálæti þvi sem
Rússar hafa á henni haft alla götu
síðan, hygg ég að stíll Gogols hljóti
að búa yfir töfram sem erfitt sé
að snúa til annars máls. Má raunar
segja svo um æðimörg skáldverk,
svo í lausu máli sem bundnu. Það
er einkum fíni húmorinn sem vill
folskvast eða jafnvel fara forgörð-
um á þeirri leið. Manngerðirnar í
sögu þessari era margar og sundur-
leitar. Má sennilega líta svo á að
Gogol hafí hugsað sér að lýsa rúss-
nesku þjóðlífi frá sem flestum
hliðum. Eins og margur rússneskur
rithöfundur fyrr og síðar var hann
vel meðvitaður um þjóðerni sitt og
upprana. Og spámannlega mælir
hann undir lok þessarar sögu þegar
hann segir: »Og þú, Rússland, þýt-
urðu ekki sjálft áfram eins og
trojka, sem enginn getur dregið
uppi?«
Nokkuð er um prentvillur í bók-
inni. Á einum stað stendur t.d.
»verðið« fyrir veðrið, á öðram stað
gefur að líta »píuna« fyrir pípuna.
Þetta er kiljuútgáfa og því ætluð
til lestrar fremur en til stofu-
skrauts.
Landafundir
noirænna manna
Erlendar b»kur
Siglaugur Brynle'rfsson
Helge Ingstad: The Norse
Discovery of America. Volume
II. The Historical Background and
the Evidence of the Norse Settle-
ment Discovered in Newfoundland.
Norwegian University Press.
Distributed by Oxford University
Press. Translated by Elizabeth S.
Seeberg.
í formála skrifar höfundurinn:
„Það er kunnugt úr íslendingasög-
um, að nýtt land fannst um árið
1000, land sem gat varla verið ann-
ars staðar en í Norður-
Ameríku...“
Sögur segja að Leifur heppni
hafí fundið vænlegt land til búsetu
og kallað það Vínland. En hvar er
Vínland staðsett?
Massachusetts, Rhode Island,
New York, Virginia hafa verið
nefndir sem líklegir staðir, en ekk-
ert hefur fundist þar, sem bendir
til dvalar norrænna manna.
Höfundurinn dvaldi á Grænlandi
1953 og athugaði rústir frá dögum
norrænna manna, og með hliðsjón
af minjunum gerði hann sér hug-
myndir um lífskjör manna á þessum
slóðum um það leyti sem Leifur
Einksson og fleiri sigldu í vestur
til meginlands Ameríku. Hann
skrifaði síðan bók um þessar athug-
anir, „Land Under the Polar Star“,
sem kom út 1966. Hann komst að
þeirri niðurstöðu að Vínland hafi
verið á Nýfundnalandi. Nokkrir
höfundar hafa haft þá skoðun, en
þeir era ekki margir, meðal þeirra
nefnir höfundur Þormóð Torfæus
(1706), W.A. Munn (1929), Tanner
(1941) o.fl. Höfundurinn hófst síðan
handa við að leita að slóðum Leifs
Eiríkssonar af legi og úr lofti. Lengi
vel var enginn árangur en loks fann
hann leifar fomra rústa í L’Anse
aux Meadows. Síðan hófst fom-
leifagröftur og þá fékkst staðfest-
ing á dvöl norrænna manna á
þessum stað. Anna S. Ingstað hafði
umsjón með þessum framkvæmdum
og rannsóknum og hún skrifaði bók
um rannsóknimar ásamt fleiram
og birti þar árangurinn, 1977. Þessi
bók er nú gefín út sem fyrsta bindi
þessa ritverks. í ljós komu rústir
átta húsa, sum þeirra stór, báta-
skýli, smiðja og leifar um jám-
vinnslu o.fl. Sýni tekin þama bentu
ótvírætttil tímabils um árið 1000.
í þessu bindi, sem er annað bindi
ritverksins, er fjallað um forsend-
umar að landaleitan Grænlendinga
hinna fomu, skráðar heimildir um
landkönnun þeirra og rannsóknir
varðandi skipasmíðar á þessum
tímum, þar á meðal Grænlendinga,
sem hafa smíðað skip úr timbri
fengnu í Labrador, þar eða á Græn-
landi. Það var mun auðsóttara fyrir
þá að afla sér skipaviðar þar en frá
Noregi. Einnig er fjallað um skip-
stjóm, hafstrauma, veðurfar og ísa,
dýrafræði, jarðfræði og grasafræði,
stjamfræði o.fl., o.fl.
L’Anse aux Meadows er lýst, en
það er staður, þar sem sjóndeildar-
hringurinn er víður, hafíð blasir við
og aðstæður allar era hagkvæmar
landnemum.
Það kemur fram að Grænlend-
ingar hinir fomu hafa staðið
framarlega í siglingafræði og skipa-
smíðum. Þeir hafa nýtt öll hlunnindi
og gert sér mannheima við ysta
haf. Um þetta leyti var veðrátta
mildari á þessum slóðum en síðar
varð og þama stóð byggð Græn-
lendinga í fimm hundrað ár, uns
hún hvarf, en um endalok byggðar
er enn margt óljóst.
Meðal þeirra sem hafa rannsakað
þessi efni, landkönnun og landnám
norrænna manna á þessum slóðum,
er Jón Dúason sem gaf út viðamik-
ið rit: „Landkönnun og landnám
íslendinga í Vesturheimi“, skömmu
fyrir og um miðja þessa öld,
1941—45. Jón hélt því fram m.a.
að Grænlendingar hinir fomu hefðu
flutt byggðir sínar sunnar þegar
veðráttan fór kólnandi og samgöng-
ur við Evrópu lögðust af vegna ísa.
Það hefur mikið verið ritað um
landkönnun norrænna manna á
þessum norðlægu slóðum, enda er
það eitthvert merkasta afrek í
landaleit og landnámi sem um get-
ur. Framheimildir að þessari merku
sögu vora skrásettar hér á landi
og um aldir var vitneskjan um fund
Ameríku aðeins kunn hér á landi
og e.t.v. í arkívum páfagarðs suður
í Róm.
Amgrímur lærði Jónsson setti
saman kver um Grænland sam-
kvæmt fomum heimildum og
sögum. Rit þetta var skrifað á latínu
á áranum 1597—1602. Amgrímur
tók þetta handrit með sér til Kaup-
mannahafnar og bjóst við að fá það
gefið út. Þótt áhugi væri mikill
meðal danskra stjómvalda á Græn-
landi eftir ferð Martins Frobishers
og Johns Davis til Grænlands, á
síðari hluta 16. aldar varð ekkert
úr útgáfunni, Bókin var ekki prent-
uð fyrr en 1688 í íslenskri þýðingu
í Skálholti.
Bjöm á Skarðsá skrifaði Græn-
lands annál líklega eftir riti Jóns
lærða. Sá annáll var ekki gefinn út
í heild fyrr en í „Grænland í mið-
aldaritum", Óskar Halldórsson bjó
til prentunar, Sögufélag 1978.
A 19. öld var tekið að gefa út
íslenskar frumheimildir um land-
könnun og sögu Grænlendinga
hinna fomu: „Antqvitates Americ-
anæ, sive Scriptores Septemtrional-
es reram Ante-Columbianaram in
America" Havniæ 1837, þá kom
út „Grönlands Historiske Mindes-
mærker I-HI.“, Kjöbenhavn
1838—45. Finnur Magnússon sá um
þá útgáfu.
í ritum Jóns Dúasonar er að finna
mikinn fróðleik um þessi efni og í
bókarlok rits Ingstads er ágæt
heimildaskrá.
Þetta rit „The Norse Discovery
of America 11“ er ágæt umfjöllun
um allar frumheimildir og annað
sem snertir efnið. Höfundurinn hef-
ur safnað saman flestu því efni sem
varðar þessa sögu og með fomleifa-
rannsóknum sínum hefur hann
staðsett fund Ameríku. Bókin er
mjög vel unnin, ágætar myndir í
svart/hvítu og litum, kort og upp-
drættir fylgja. Þetta er fögur bók,
ágætlega skrifuð.
Þegarþú
biðurum
ríssúkkulaði
meinarðu
örugglega
þetta hér
F^EVJA HF. SÆlOOISGGRDl
KtóSNESBRAUT IÐt. KÚPAVOGI