Morgunblaðið - 13.07.1974, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JULt 1974
15
Nýja
íslenzka stafsetningin
8. KAFLI
Um ýmis stafsetningaratriði.
24. gr.
1. t upphafi orða og orðliða í
samsettum orðum segir fram-
burður til um, hvort rita skal f
eða v. Dæmi: fara, vara; sjðferð,
kjötverð.
2. I stofnendingum orða og við-
skeytum skal rita v.
Dæmi: sævi, sævar, (af sær),
mávar (af már, síðar mávur),
stöðvar (af stöð), bölva, stökkva,
uppgötva; Tryggvi, Sölvi, jörvi
(Jörvi) o.s.frv.
Sérstaklega ber að athuga rithátt
eftirtalinna orða: ævi (ævinlega,
hvaðanæva), Ævar, ævintýri,
mávur, fræva, frævili, Eva. Val-
frjálst er, hvort ritað er Svava,
Svavar eða Svafa, Svafar.
3. Á undan samhljóðum inni í
orðum skal farið eftir því, hvort f
eða v er f frumorðinu, sem hlutað-
eigandi orð er leitt af. Dæmi:
frjðvga (af frjór, þf. f fornmáli
frjó-v-an), frjóvgun; sljóvga (af
sljór, þf. í fornmáli sljó-v-an).
4. Rita skal f, þótt fram sé borið
v, ef ekki brýtur í bága við fyrr
greindarreglur.
Dæmi: hafa, gefa, gæfa, gáfa,
reykháfur, hrjúfur, álfur, kálfur,
erfiður.
25. gr.
1. Rita skal f milli sérhljóða
annars vegar og I og n hins vegar,
þótt fram sé borið b.
Dæmi: afl, efla, gafl, skófla, tafla,
fffl; efna, hefna, hæfni, jafn,
nafn, safn, stffni o.s.frv.
Undantekningar eru nokkur orð
af erlendum uppruna t.d. Biblfa,
babl, babla, obláta.
Athuga ber, að b er ritað milli
samhljóða og I, ef svo er fram
borið, t.d. kumbl, sumbl.
2. í þátíð og lýsingarhætti
þátfðar af sögnum skal rita fn i
stað m f framburði, ef f nafnhætti
skal rita fn (framborið bn)
samkvæmt lið 1.
Dæmi: efndi, efnt, (af efna),
hefndi, hefnt (af hefna), nefndi,
nefnt (af nefna) o.s.frv.
Sama máli gegnir um nafnorð,
leidd með tannhljóðsviðskeyti af
þessum sögnum, svo og hvk. af
jafn.
Dæmi: efndir, hefnd, nefnd;
jafnt.
3. Uppruni ræður, hvort rita
skal ps, pt, (ppt) eða fs og ft.
Dæmi: þreps (af þrep), hófs (af
hóf); tæpt (af tæpur); gróft (af
grófur); gapti (af gapa); kleipst
(af klfpa); gifta (sbr. gefa);
skaft, Skafti (skylt skafa), loft
(skylt lauf); skipta, skipti, skipt-
ing (af skipa); svipta, sviptingar
(af svipur); yppta (skylt upp).
26. gr.
Yfirleitt skal stofn(rót) haldast
á undan endingu (beygingarend-
ingu, viðskeyti), þótt eitthvert
samhljóð stofns(rótar) heyrist
ekki í framburði.
Frá þessu eru tvær veigamiklar
undantekningar:
a) Brott er felld ð og d milli
samhljóða (n, I, r) annars vegar
og t hins vegar.
Dæmi: vont (af vondur), Kalt (af
kaldur),yrti (afyrða).
b) Brott eru felld ð og t (tt) á
undan miðmyndarendingu og
endingu 2. pers. et., ef ekki
heyrast í framburði.
Sama gildir um tannhljóð f rót á
undan s f endingu.
Dæmi: (þið) komist (af (þið)
komið+st); (þú) leist (af (þú)
leit+st); (hafa) hist (af (hafa)
hitt+st); fsfirskur (sbr. Isafjörð-
ur). Sjá að öðru leyti Um z og
afnám hennar (2. kafla).
Með þeim undantekningum, sem
að framan greinir, ber að gæta
stofns og rótar.
Dæmi: lambs (af lamb); franskt
(af franskur); margt (af marg-
ur); horfnir (af horfinn); morgn-
ar (af morgunn); kembdi (af
kemba); velktist, velkst (af
velkjast); syndga (af synd);
þarfnast (sbr. þörf); bernska (af
barn); norskur (sbr. Noregur);
eyfirskur (sbr. Eyjafjörður);
stærstur (af stór); bágur (sbr.
bágs); plógur (sbr. plógs); Ijúga
(sbr. lýg); segja (sbr. þt. sagði)
o.s.frv.
Um þetta atriði þarf oft að
styðjast við stafsetningarorða-
bækur, sbr. húfa, lófi rófa, tófa
o.s.frv.
27. gr.
Rita skal hv eða kv i samræmi
við uppruna.
Benda má á, að spurnarfornöfn
og óákveðin fornöfn, ef þvi er að
skipta, skal alltaf rita með hv.
Samanburður við dönsku getur
einnig verið til leiðbeiningar.
Dæmi:
hver (fn. og heit uppspretta):
kver (lítil bók) —
hvalir (dýr): kvalir (þjáning) —
hviða (þota, vindhviða): kviða
(kvæði, hljómkviða).—
Hvftur, sbr. d. hvid — kvöl, sbr. d.
kval o.s.frv.
28. gr.
Rita skal fl, gl og gn, þótt stafa-
víxl verði stundum I framburði.
Dæmi: Skefldi, skeflt, (af skefla,
sbr. skafl), sigldi, siglt (af sigla
sbr. segl), gegndi, gegnt, (af
gegna).
29. gr.
Rita skal x í stað gamals hs, f
tökuorðum og f samræmi við
gamla hefð.
Dæmi: lax (sbr. þ. Lachs);
taxti, rexa; pexa o.s.frv.
30. gr.
Á milli sérhljóðs og i er stund-
um borið fram j þótt g sé f stofni.
Skal þá ritað g í samræmi við
aðrar orðmyndir, þar sem það
kemur fram.
Dæmi: bogi (þf. boga), bagi
(þf. baga), legi (af lögur), lögin
(af lög) o.s.frv.
9. KAFLI
Um é og je.
31. gr.
1. Rita skal é í orðum af fs-
lenskum stofnum, hvort sem um
er að ræða fornt, langt e eða e,
sem hefur lengst: vér; vél, fé;
hérað, fékk, féll.
Sömuleiðis skal rita é í nöfnum
bókstafa: bé, dé o.s.frv.
2. Rita skal je í upphafi sér-
nafna og samnafna af erlendum
uppruna: Jens, Jesús; jeppi.
3. I fleirtölu lýsingarháttar nú-
tíðar af sögnum, sem enda í nafn-
hætti á ja, skal rita je, sbr. 23. gr.
3. lið: seljendur, verjendur,
sækjendur, þiggjendur, enn
fremur f orðinu fjendur.
4. Valfrjálst er, hvort ritað er é
eða je f eftirfarandi tilvikum:
a) f innstöðu f erlendum orðum:
Sovétrfkin eða Sovjetrfkin, tékk-
ar eða tjekkar,
b) f íslenskum orðum, þar sem
jö (ja) hefur orðið je: alltjent eða
alltént, smjer eða smér, óf jeti eða
óféti, stjel eða stél, fjegur eða
fégur.
10. KAFLI
Um ý, ý, ey.
32. gr.
Rita skal y, ý, ey í samræmi við
uppruna og fornan framburð. Að
jafnaði skal fylgja venju um rit-
hátt, þótt óvíst sé. Rétt hafa menn
þó til að velja, ef hefð og uppruni
stangast á (f hnipri: í hnypri) eða
ef fræðimenn greinir á um upp-
runa (ábristir: ábrystir).
Til leiðbeiningar má benda á,
að þessi hljóð fornmálsins eru
orðin til við ýmiss konar hljóð-
vörp, og má oft sjá upprunann
með samanburði við islenskar
orðmyndir eða skyld mál. Einnig
getur forn ritháttur skorið úr.
Dæmi: þyngd, sbr. þungur;
spyrja, sbr. spurði; yrði, sbr. urð-
um; synir, sbr. sonur (eldra
sunr); byggi, sbr. bjuggum;
syngja.sbr. d. synge; systir, sbr. d.
söster; hýsa, sbr. hús; rýja, sbr.
rúði, lýsa, sbr. ljós; mýkt, sbr.
mjúkur; kýr, sbr. d. ko; eygja,
sbr. auga; dreyma, sbr. draumur;
eyra, sbr. d. öre o.s.frv.
11. KAFLI
Um sérhljóða á undan ng og nk.
33. gr.
1. Á undan ng og nk skal rita a i
stað á í framburði, e, í stað ei,
i(y), f stað f(ý), u í stað ú og ö f
stað au: langur; lengi, enginn;
fingur, yngri; ungur; löngum.
2. Á undan ng og nk skal rita ó í
samræði við framburð, svo og æ:
kóngur, kónguló, sæng, vængur.
3. í samsettum eða afleiddum
orðum, þar sem n og g eða n og k
lenda saman vegna þess, að síðari
hluti samsetta orðsins eða við-
skeyti afleidda orðsins hefst á g
eða k, en fyrri hlutinn endar á n,
ræður uppruni stofns fyrri hlut-
ans rithætti: túngarður, launget-
inn, Steingerður, brúnkol, stein-
kista: einkum, kveinka, Sveinki.
Hins vegar skal rita svo: lingerð-
ur, vankunnátta; Ranka, Brynki
o.s.frv.
12. KAFLI
Um eitt orð eða tvö.
34. gr.
1. Stofnsamsetningar skal rita
sem eina heild. Gott viðmiðunar-
einkenni er það, að orðstofninn,
sem er fyrri hluti samsetningar-
innar, helst óbreyttur í allri beyg-
ingunni.
Dæmi:
Nf. et.
þf. et.
þgf. et.
ef. et.
2. Rita skal sem tvö orð for-
nöfnin annar hvor, annar hver,
annar tveggja og hvor tveggja.
Þessi orð eru ekki stofnsamsetn-
ingar, enda beygist fyrri liður og í
sumum tilvikum báðir.
3. Af sumum orðum eru til —
jafnframt stofnsamsetningu —
orðasambönd, gerð af sömu lið-
um. Stofnsamsetningin er rituð
sem ein heild, orðasamböndin
sem tvö orð.
Dæmi: heiðindómur: heiðinn
dómur; kristindómur: kristinn
dómur; kristinfræði (kvk. et.):
kristin fræði (hvk. flt.); meiri-
hluti: meiri hluti; minnihluti:
minni hluti.
Athuga ber, að í orðasamband-
inti beygist fyrri hlutinn, en helst
óbreyttur í samsetta orðinu, t.d.
(frá) heiðnum dómi: (frá)
heiðindómi; (frá) meira hluta:
(frá) mcirihluta.
4. 1 nokkrum örnefnum og sam-
nöfnum, sem þannig eru samsett,
að fyrri liður er veikt lýsingarorð,
beygja flestir fyrri lið. Allt um
það skal örnefnið eða samnafnið
ritað sem ein heild, t.d. Breiði-
fjörður, þf. Breiðafjörð (eða nf.
Breiðafjörður, þf. Breiðafjörð);
nf. Kaldakinn, þf. Köldukinn
(eða nf. Kaldakinn, þf. Kalda-
kinn); Hæstiréttur (þf. Hæsta-
rétt).
35. gr.
1. Eignarfallssamsetningar
skal rita sem eina heild. Hér sker
áherslan yfirleitt úr, hvort um er
að ræða eignarfallssamsetningu
eða orðasamband. Reglan er sú,
að í eignarfallssamsetningu hvílir
aðaláhersla á fyrra eða fyrsta at
kvæði (ef um fleiri en eitt
atkvæði er að ræða) fyrri sam-
setningarliðar, en aukaáhersla
(léttari áhersla) á upphafi sfðari
samsetningarliðar, t.d. bóndadótt-
ir (með aðaláherslu á bónd-, en
aukaáherslu á dótt-). Orð mynduð
eins og bóndadóttir, eru algeng,
en orðasambönd eins og bónda
dóttir eru fátið í islensku (nema
helst i skáldskap), þar sem aðal-
reglan er, að eignarfallsorð, sem
stjórnast af nafnorði, komi á eftir
stýriorðinu, sbr. Sigrfður er
bóndadóttir: Sigrfður er dóttir
bónda o.s.frv.
2. Ef eignarfallsliðir eru notað-
ir til að auka vægi (intensitet)
merkingar, er valfrjálst, hvort
þeir eru ritaðir áfastir sfðari lið
eða hvort band er sett milli
liðanna, t.d. óvenjugóður eða
óvenju-góður. Ástæðan er sú, að
jafnþung áhersla getur hvilt á
báðum liðum.
Dæmi um lið af þessi tæi: af-
bragðs-, aftaka-, ágætis-, forkunn-
ar-, fjölda-, furðu-, nýtfsku-,
ódæma-, óhemju-, óskapa-,
óvenju-, rokna-, undra-, t.d.
afbragðsgóður eða afbragðs-góður
o.s.frv.
Athuga ber, að á orðin fjarska og
einkar er litið sem atviksorð, og
eru þau því ekki rituð áföst, t.d.
f jarska góður, einkar alþýðlegur.
36. gr.
1. Forliði, sem líta má á sem
forskeyti, skal rita áfasta, t.d.
aðal- (aðalinngangur), al- (t.d. al-
góður), and- (t.d. andstæðingur),
ég rangsný
þú rangsnýrð
hann rangsnýr
við rangsnúum o.s.frv.
au- (t.d. aufúsa), for- (t.d. for-
maður), frum- (t.d. frumstæður),
full- (t.d. fullgóður), gagn- (gegn-
) (t.d. gagnstæður, gegndrepa),
ger- (gjör-) (t.d. gerbreyta, gjör-
breyta), megin- (t.d. meginland),
mis- (t.d. misbjóða), ný- (t.d.
nýkominn). of- (t.d. ofbjóða), ó-
(t.d. ósannindi), or- (t.d. orlof),
sam- (t.d. samskeyti), sf- (t.d.
sffelldur), tor- (t.d. torlæs), van-
(t.d. vanvirða), önd- (t.d. önd-
verður), ör- (t.d. örmagna).
2. a)
Forliðina all-, hálf-, jafn- og
lang- má rita áfasta eða tengja þá
með bandi við næsta orðlið, t.d.
allgóður (eða all-góður) ; jafn-
góður (eða jafn-góður); hálf-
undarlegur (eða hálfundar-
legur); langstærstur (eða lang-
stærstur).
Sérstaða þessara forliða stafar
af þvi, að jafnþung áhersla getur
hvílt á báðum orðliðum.
b)
Afar, of og ofur skal rita áföst
nafnorðum, t.d. afarkostir,
offramleiðsla, ofurmenni, en laus
frá lýsingarorðum og atviksorð-
um, t.d. afar stór, afar vel, of stór,
of vel, ofur einfaldur, ofur glað-
lega.
Of skal rita áfast sögnum, t.d.
ofbjóða, sbr. 1. lið.
3. Forsetningar (atviksorð),
notuð sem forskeyti, skal rita
áfastar (áföst), enda hvílir aðal-
áhersla á þeim.
Dæmi: að- (t.d. aðferð), af- (t.d.
afsanna), at- (t.d. atferli), á- (t.d.
áburður), fram- (t.d. framkoma),
framan- (t.d. framanverður),
frammi- (t.d. frammistaða), frá-
(t.d. fráfærur), fyrir- (t.d. fyrir-
skipun), hjá- (t.d. hjáseta), inn-
(t.d. innlendur), inni- (t.d. inni-
vera), innan- (t.d. innantökur), f-
(t.d. fhuga), með- (t.d. meðmæli),
mót- (t.d. mótdrægur), til- (t.d.
tilburðir), um- (t.d. umboð),
undan- (t.d. undanfari), undir-
(t.d. undirgefni), upp- (t.d. upp-
gjöf), uppi- (t.d. uppiskroppa),
út- (t.d. útför), úti- (t.d. útilega),
við- (t.d. viðkvæmur), viður- (t.d.
viðurlög), yfir- (t.d. yfirmaður).
37. gr.
1. Ef forsetningar og sam-
tengingar eru orðnar til úr fleiri
en einu orði, skal farið eftir upp-
runa, þ.e. hvert „orð“ skal ritað út
af fyrir sig.
Dæmi: á meðal, á milli, f gegn-
um; þó að, þvf að, þar eð, enda
þótt, til þess að.
2. Atviksorð, sem mynduð eru
af fallorðum eða orðin eru til við
samvöxt smáorðs (viðskeytis) og
fallorðs, skal rita í einni heild.
Dæmi: allsendis, andæris,
framvegis, umhverfis, útbyrðis,
þannig, aldrei, rösklega, hálf-
vegis, gegnum, kringum, langt-
um, aðeins, alltaf, ávallt o.s.frv.
a) Athuga ber, að valfrjálst er
að rita hvort heldur sem er alltof
eða allt of, smámsaman eða smám
saman, öðruhverju eða öðru
hverju.
Orð, sem enda á -megin, má rita
sem eina heild, ef fyrri hlutinn er
tvíkvætt fornafn, sjá lið 5, d, t.d.
báðumegin, hinumegin, öðrumeg-
in. _
b) Hvers vegna og þess vegna
eru orðasambönd, og ber því að
rita sem tvö orð, sbr. 5. lið, h.
c) Orð eða orðasambönd, sem
gerð eru af atviksorði (for-
setningu) og eignarfalli nafnorðs,
má rita f einu orði eða tveimur,
t.d. innanlands (eða innan
lands), utanlands (eða utan
lands), neðanjarðar (eða neðan
jarðar), innanhúss (eða innan
húss), utangarðs (eða utan
garðs), innansveitar (eða innan
sveitar) o.s.frv.
3. Þegar atviksorð er til orðið úr
smáorðum, skal farið eftir upp-
runa, þ.e. hvert „orð“ ritað út af
fyrir sig.
Dæmi: enn þá, enn fremur, hér
með, á milli, f kringum, f gegn-
um, með fram, fyrir fram.
Undantekningar eru orðin
áfram og umfram.
4. Rita skal staðaratviksorð og
eftirfarandi forsetningu sem tvö
orð:
Dæmi: fram hjá, inn f, út af, út
undan, út frá, yfir um, suður f,
sunnan við o.s.frv.
5. Orðasambönd, sem notuð eru
í atvikslegri merkingu, skal rita í
samræmi við uppruna, þ.e. rita
skal hvert „orð“ út af fyrir sig. Þó
er í sumum tilvikum valfrelsi um
rithátt.
Dæmi:
a) Háttur: Iftils háttar, mikils
háttar, þess háttar.
b) Konar og kyns: alls konar,
eins konar, einhvers konar, hvers
konar, margs konar, nokkurs
konar, sams konar, tvenns konar,
ýmiss konar; alls kyns, hvers
kyns, margs kyns, þess kyns
o.s.frv. Þessi sambönd má einnig
rita sem eitt orð, t.d. allskonar;
allskyns.
c) Kostur: alls kostar, eins
kostar, að minnsta kosti.
d) Megin: báðum megin, hérna
megin, hinum megin, þarna
megin, þeim megin öðrum megin.
Sum þessara orða hafa þó vaxið
saman í eina heild, og má þá rita
sem eitt orð, sbr. 2. lið, a.
Framhald á bls. 19.
Annar hluti
stólfótur langleitur
stólfót langleitan
stólfæti langleitum
stólfótar langleits