Morgunblaðið - 13.07.1974, Blaðsíða 10

ÍO
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JÚLI 1974
HÉR á eftir verður gerð nokkur grein fyrir stjðrnarmyndunum og
stjórnarsamstarfi einstakra stjórnmálaflokka á lýðveldistfmabilinu.
Eftir lýðveldishátfðina 1944 lét Björn Þðrðarson, forsætisráðherra
utanþingsstjðrnarinnar, f Ijðs þá ðsk, að Alþingi gæti sjálft myndað
sterka rfkisstjðrn. Það féll sfðan f hlut Ólafs Thors að mynda fyrstu
þingræðisstjðrn fslenzka lýðveldisins.
Nýsköpunarstjðrn
ólafs Thors
Utanþingsstjórn Björns Þórðar
sonar sagói af sér 16. september
1944. En þá um sumarið hafði
nefnd skipuð þremur fulltrúum
frá hverjum þingflokki verið sett
á laggirnar til þess að kanna
möguleika á stjórnarmyndun á
þíngræðisgrundvelli. I byrjun
október hætti Framsóknarflokk-
urinn hins vegar þátttöku í við-
ræðunefndinni. Fól þá forseti Is-
lands Ólafi Thors að gera tilraun
til stjórnarmyndunar. Tók hann
það að sér og sneri sér fyrst til
Framsóknarflokksins og óskaði
eftir samstarfi við hann undir
forystu Sjálfstæðisflokksins.
Framsóknarflokkurinn vildi fall-
ast á samstarf við Sjálfstæðis-
flokkinn, ef dr. Björn Þórðarson,
sem verið hafði forsætisráðherra
I utanþingsstjórninni, fengist til
að veita henni forystu. Sjálf-
stæðisflokkurinn taldi, að með
þessu hefði Framsóknarflokkur-
inn hafnað tilboði sfnu.
Ólafur Thors leitaði því næst
eftir samstarfi við Alþýðuflokk-
inn og Sósíalistaflokkinn og náð-
ist samkomulag um málefnasamn-
ing milli þessara flokka 14. okt.
1944 og var Nýsköpunarstjórnin
síðan skipuð 21. okt. það ár. Ólaf-
ur Thors varð forsætis- og utan-
ríkisráðherra, og af hálfu Sjálf-
stæðisflokksins tók einnig sæti í
rikisstjórninni Pétur Magnússon,
sem varð viðskipta- og fjármála-
ráðherra. Alþýðuflokkurinn til-
nefndi Emil Jónsson, sem varð
samgönguráðherra og Finn Jóns-
son, sem varð félags- og dóms-
málaráðherra. Af hálfu Sósfalista-
fiokksins sátu f ríkisstjórninni
Brynjólfur Bjarnason mennta-
málaráðherra og Áki Jakobsson
atvinnumálaráðherra.
Þetta var fyrsta þingræðis-
stjórn íslenzka lýðveldisins. Hún
naut stuðnings 32 þingmanna af
52. Fimm þingmenn sjálfstæðis-
manna snerust gegn stjórninni,
þeir voru Gfsli Sveinsson, Ingólf-
ur Jónsson, Jón Sigurðsson á
Reynistað, Pétur Ottesen og Þor-
steinn Þorsteinsson. Fimmtán
þingmenn Framsóknarflokksins
voru einnig f andstöðu við stjórn-
ina.
I byrjun október 1946 sam-
þykkti alþingi Keflavfkursamn-
inginn svonefnda við Bandaríkin.
Eftir það sögðu ráðherrar
Sósfalistaflokksins sig úr ríkis-
stjórninni og baðst Ólafur Thors
lausnar á ríkisráðsfundi 10. okt.
Fjögurra mánaða
stjórnarkreppa
Eftir að nýsköpunarstjórnin
leystist upp hófst lengsta
samfellda samningaþóf um mynd-
un rfkisstjórnar, sem hér hefur
staðið. Forseti Islands fór þess
þegar áleit viðÓlaf Thors að hann
hefði forystu um myndun nýrrar
rfkisstjórnar. Hann hafnaði þeim
tilmælum. Óskaði forsetinn þá
eftir því, að þingflokkarnir allir
tilnefndu 3 menn hver f viðræðu-
nefnd. Enginn árangur varð af
störfum nefndarinnar og hætti
hún tilraunum sfnum um miðjan
desember. En meðan nefndin sat
á rökstólum reyndi Sósíalista-
flokkurinn bak við tjöldin að
koma á samstarfi við Alþýðu-
flokkinn og Framsóknarflokkinn.
Sú tilraun mistókst.
Um miðjan desember var Ólafi
Thors á nýjan leik falið að gera
tilraun til stjórnarmyndunar. Tók
hann það að sér og leitaði eftir
samstarfi við Alþýðuflokkinn og
Sósfalistaflokkinn. Hann varð
hins vegar að gefast upp við þess-
ar tilraunir og tilkynnti forseta
tslands það 8. janúar.
Sósíalistaflokkurinn hélt hins
vegar áfram tilraunum sfnum til
stjórnarmyndunar. Stefán
Jóhann Stefánsson greinir frá
því, að kommúnistar hafi gert Al-
þýðuflokknum tilboð, þar sem
lagt var til, að forsætisráðherra
væntanlegrar vinstri stjórnar yrði
annaðhvort valinn þannig, að
þeir, kommúnistar, tilnefndu
hann úr Alþýðuflokknum eða Al-
þýðuflokkurinn úr hópi þeirra.
Þessu tilboði hafnaði Alþýðu-
flokkurinn. Þá gerðist það, að
Sósíalistaflokkurinn skrifaði
Kjartani Ólafssyni, sem var einn
af forystumönnum Alþýðuflokks-
ins f Hafnarfirði, og tilkynnti hon-
um, að þeir mundu styðja hann
sem forsætisráðherra i rfkisstjórn
Alþýðuflokksins, Sósfalistaflokks-
ins og Framsóknarflokksins.
Kjartan lagði þessa hugmynd síð-
an undir flokksstjórn Alþýðu-
flokksins, þar sem henni var
hafnað. Tók Alþýðuflokkurinn
fram f svari sfnu, að hann mundi
sjálfur ákveða forsætisráðherra-
efni flokksins, ef hann ætti kost á
þvf embætti.
Forseti Islands fór þess sfðan á
leit við Stefán Jóhann Stefánsson
9. janúar, að hann tæki að sér að
kanna möguleika á stjórnarmynd-
un. Sósfalistaflokkurinn hafnaði
Stjórnar
kreppa
í fjóra
mánuði
Stjórnar-
myndanir
og stjórnar-
samvinna
á íslandi
þegar með öllu samstarfi við
Stefán Jóhann. Segir hann f
endurminningum sfnum, að það
hafi ekki komið sér á óvart. Þegar
forseti tslands var kominn á
fremsta hlunn með að skipa utan-
þingsstjórn náðist loks samkomu-
lag milli Alþýðuflokksins, Sjálf-
stæðisflokksins og Framsóknar-
flokksins um myndun rfkisstjórn-
ar. Segir Bernharð Stefánsson f
endurminningum sfnum, að
stjórnarforystan hafi lent f hönd-
um Alþýðuflokksins, þar sem
Sjálfstæðisflokkurinn og Fram-
sóknarflokkurinn hafi hvorugur
viljað fallast á stjórnarforystu
hins. Stefán Jóhann greinir hins
vegar frá þvf, að Einar Olgeirsson
hafi margsinnis farið á fund for-
seta Islands og óskað eftir þvf, að
hann svipti Stefán Jóhann um-
boði til stjórnarmyndunar. Á
þetta féllst forsetinn ekki.
Þá greinir Stefán frá því, að í
Framsóknarflokknum hafi
Hermann Jónasson ekki viljað
greiða fyrir þessari stjórnar-
myndun og sama hafi verið uppi á
teningnum i Sjálfstæðisflokknum
af hálfu Gunnars Thoroddsens og
Rfkisstjórn Stefáns Jóhanns Stefánssonar var mynduð eftir fjögurra mánaða
stjórnarkreppu. Hér situr hún á rfkisráðsfundi ásamt handhöfum forsetavalds:
Talið frá vinstri Jóhann Þ. Jósefsson, Emil Jónsson, Bjarni Benediktsson, Stefán
Jóh. Stefánsson, forsætisráðherra, Jón Pálmason, forseti sameinaðs alþingis, Jón
Ásbjörnsson, forseti Hæstaréttar, Eysteinn Jónsson og Bjarni Ásgeirsson.
Jóns Pálmasonar. I Alþýðuflokkn-
um voru þeir Gylfi Þ. Glslason og
Hannibal Valdimarsson andvfgir
þessari stjórnarmyndun. Samn-
ingar tókust þó að lokum og var
rfkisstjórnin skipuð á ríkisráðs-
fundi 4. feb. 1947. Hafði samn-
ingaþófið þá staðið f hartnær 4
mánuði eða rétta 117 daga.
Stefán Jóhann Stefánsson varð
forsætis- og félagsmálaráðherra
og frá Alþýðuflokknum tók einn-
ig sæti f stiórninni Emil Jónsson,
sem var samgöngu- og viðskipta-
ráðherra. Framsóknarflokkurinn
tilnefndi Bjarna Asgeirsson Iand-
búnaðarráðherra og Eystein Jóns-
son menntamálaráðherra. Frá
Sjálfstæðisflokknum tóku sæti f
stjórninni Bjarni Benediktsson
utanrfkis- og dómsmálaráðherra
og Jóhann Þ. Jósepsson fjármála-
og atvinnumálaráðherra. For-
menn Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins, þeir Ólafur
Thors og Hermann Jónasson,
tóku ekki sæti f ríkisstjórninni.
Ríkisstjórn Stefáns Jóhanns
studdist við meirihluta 42 þing-
manna af 52. I kosningunum 1946
hafði Sjálfstæðisflokkurinn feng-
ið 20 menn kjörna, Framsóknar-
flokkurinn 13 og Alþýðuflokkur-
inn 9; en 10 þingmenn Sósfalista-
flokksins voru f andstöðu við
stjórnina.
I ársbyrjun 1949 fór að gæta
vaxandi óánægju í röðum fram-
sóknarmanna með stjórnarsam-
starfið. Fór svo, að ráðherrar
Framsóknarflokksins óskuðu eft-
ir þvf, að stjórnarsamstarfinu yrði
slitið. Samkomulag náðist þó um,
að þeir sætu áfram í rfkisstjórn-
inni, en ákveðið var að efna til
kosninga 23.—25. okt. Urslit
þeirra urðu þau, að Framsóknar-
flokkurinn fékk 17 þingmenn
kjörna, Alþýðuflokkurinn 7,
Sósfalistaflokkurinn 9 og Sjálf-
stæðisflokkurinn 19. En þar sem
Framsóknarflokkurinn vildi ekki
halda stjórnarsamstarfinu áfram
baðst Stefán Jóhann lausnar fyrir
sig og ráðuneyti sitt 2. nóv. 1949.
Önnur
minnihlutastjórn
Þegar Alþingi kom saman 14.
nóv. 1949 fól forseti Islands
Hermanni Jónassyni að gera til-
raun til þess að mynda rfkisstjórn
sem hefði meirihluta Alþingis að
baki sér. Óskaði hann fyrst eftir
samstarfi við Alþýðuflokkinn og
gerði að tillögu sinni, að Sjálf-
stæðisflokkurinn veitti þeirri
stjórn hlutleysi. Alþýðuflokkur-
inn féllst ekki á þá hugmynd og
Sjálfstæðisflokkurinn taldi sig
ekki geta rætt hana fyrr en Ijóst
væri, hvernig málefnasamningur
Alþýðuflokksins og Framsóknar-
flokksins yrði. Hermann Jónasson
varð þvf að gefast upp við þessa
tilraun og tilkynnti hann forseta
Islands það 20. nóv. En áður hafði
hann hafnað tillögu frá Sósíalista-
flokknum um samstarf með þeim
rökum, að slfk stjórn nyti ekki
trausts þjóðarinnar og hefði ekki
meirihluta á Alþingi.
Eftir að Hermann Jónasson
hafði gefizt upp fól forseti tslands
Ólafi Thors að gera tilraun til
þess að mynda meirihlutastjórn.
Hafði hann bæði samband við Al-
þýðuflokkinn og Framsóknar-
flokkinn f því skyni. Þær viðræð-
ur báru ekki árangur og gafst
Ólafur Thors upp við tilraun sína
24. nóv.
En þegar daginn eftir óskaði
forseti Islands eftir þvf, að Ólafur
Thors myndaði minnihlutastjórn.
Varð hann við þeim tilmælum og
var stjórnin skipuð 6. des. 1949.
Höfðu stjórnarmyndunartilraunir
þá staðið í tæpan mánuð. Ráð-
herrarnir voru allir úr Sjálf-
stæðisflokknum. Þeir voru: Ólaf-
ur Thors, forsætisráðherra,
Bjarni Benediktsson utanrfkis- og
dómsmálaráðherra, Björn Ólafs-
son fjármálaráðherra, Jóhann Þ.
Jósepsson atvinnumálaráðherra
og Jón Pálmason landbúnaðarráð-
herra. Þetta var f annað skipti,
sem gripið var til þess ráðs að
mynda minnihlutastórn.
Ríkisstjórnin sat þó aðeins
skamma hrið við völd. Vantraust
á hana var samþykkt 1. marz 1950.
Daginn eftir baðst rfkistjórnin
lausnar.
Samstarf Sjálf-
stæðisflokksins og
Framsóknarflokksins
Forseti Islands fór þess nú á
leit við Hermann Jónasson, að
hann kannaði möguleika á
stjórnarmyndun. Eftir viðræður
við Sjálfstæðisflokkinn tilkynnti
Hermann forsetanum 6. marz, að
hann gæti ekki tekið að sér slfka
tilraun.
Forseti tslands gerði þá reka að
því að skipa utanþingsstjórn og
fór þess m.a. á leit við Vilhjálm
Þór, að hann tæki að sér forsæti í
slíkri rfkisstjórn. Þeirri ráðagerð
var þó ýtt til hliðar þegar ljóst
var, að nýjar samningatilraunir
höfðu hafizt milli Sjálfstæðis-
flokksins og Framsóknarflokks-
ins. Eftir mikið samningaþóf
tókst samkomulag með þessum
flokkum 12. marz 1950.
Bernharð Stefánsson heldur
því fram f endurminningum sín-
um, að f þetta skipti hafi enn
komið f ljós, að hvorki Sjálf-
stæðisflokkurinn né Framsóknar-
flokkurinn gátu sætt sig við, að
foringi hins sæti í forsæti
stjórnarinnar. Sjálfstæðisflokkur-
inn lagði til, að þessi rfkisstjórn
yrði mynduð undir forsæti óháðs
manns. Hermann Jónasson bauð
þá að stjórnin yrði mynduð undir
forsæti Steingríms Steinþórsson-
ar, sem þá var forseti Sameinaðs
alþingis og varaformaður Fram-
sóknarflokksins. Sjálfstæðis-
flokkurinn féllst að lokum á þá
hugmynd.
Frá Framsóknarflokknum tóku
sæti í rfkisstjórninni Steingrfmur
Steinþórsson forsætis- og félags-
málaráðherra, Eysteinn Jónsson
fjármálaráðherra og Hermann
Jónasson landbúnaðarráðherra.
Frá Sjálfstæðisflokknum tóku
sæti f stjórninni Bjarni
Benediktsson utanrfkis- og dóms-
málaráðherra, Björn Ólafsson
mennta- og viðskiptamálaráð-
herra og Ólafur Thors atvinnu-
málaráðherra. Stjórnin hafði mik-
inn þingstyrk, þar sem hún naut
fylgis 36 þingmanna af 52.