Morgunblaðið - 13.07.1974, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. JULI 1974 \ X
Fyrsta þingræðisstjórn fslenzka lýðveldisins, nýsköpunarstjórnin: Talið frá vinstri:
Brynjólfur Bjarnason Emil Jónsson, Pétur Magnússon, Ólafur Thors, forsætisráð-
herra, Finnur Jónsson og Áki Jakobsson.
Öánægja fór smám saman vax-
andi innan Framsóknarflokksins
með stjórnarsamstarfið. Var loks
samþykkt á þingi flokksins f marz
1953 að slíta stjórnarsamstarfinu
að kosningum loknum, þær áttu
að fara fram þá um sumarið.
I þingkosningunum þetta ár
fékk Sjálfstæðisflokkurinn 21
mann kjörinn, Framsóknarflokk
urinn 16, Sósíalistaflokkurinn 7
og Aiþýðuflokkurinn 6. Þá fékk
Þjóðvarnarflokkurinn 2 menn
kjörna. Það var í fyrsta skipti,
sem hann bauð fram við alþingis-
kosningar.
I júlímánuði þetta ár hófust
enn á ný viðræður milli Fram-
sóknarflokksins og Sjálfstæðis-
fiokksins um framhaid stjórnar-
samstarfsins. Framsóknarflokk-
urinn vildi fá Alþýðuflokkinn inn
í stjórnarsamstarfið en þeim hug-
myndum hafnaði Sjálfstæðis-
flokkurinn. Það var siðan ekki
fyrr en 12. ágúst, að Framsóknar-
flokkurinn féllst á að ræða við
Sjálfstæðisflokkinn um áfram-
haldandi möguleika á stjórnar-
samstarfi þessara flokka. Sam-
komulag náðist síðan 9. sept. og
tók stjórnin við völdum 2 dögum
síðar. Sjálfstæðisflokkurinn fékk
nú forsætisráðherraembættið og
gengdi Ólafur Thors því ásamt
atvinnumálaráðherraembættinu.
Bjarni Benediktsson varð dóms-
málaráðherra og Ingólfur Jóns-
son viðskipta og iðnaðarmálaráð-
herra. Frá Framsóknarflokknum
tóku þátt I stjórninni Eysteinn
Jónsson fjármálaráðherra, dr.
Kristinn Guðmundsson utanrfkis-
ráðherra og Steingrímur Stein-
þórsson landbúnaðar- og félags-
málaráðherra. Ríkisstjórn Sjálf-
stæðisflokksins og Framsóknar-
flokksins naut nú stuðnings 37
þingmanna af 52.
Stjórnarforystan hafði nú fallið
I hlut Sjálfstæðisfiokksins. Það
var talin eðlileg afleiðing kosn-
inganna, þar sem hann vann tvö
þingsæti, en Framsóknarflokkur-
inn tapaði 1. Samningaumleitanir
um stjórnarmyndum tóku að
þessu sinni u.þ.b. 1V4 mánuð.
Hermann Jónasson formaður
Framsóknarflokksins neitaði hins
vegar með öllu að taka sæti I
ríkisstjórninni, þó að Ólafur
Thors hefði lagt áherzlu, á að
hann tæki að sér meðferð utan-
ríkismála. Er talið, að þessi
ákvörðun hafi átt sinn þátt I enda-
lokum stjórnarinnar.
I janúar 1956 fluttu þingmenn
Þjóðvarnarflokksins tillögu um
vantraust á ríkisstjórnina.
Hermann Jónasson lýsti því þá
yfir, að á því stigi væri ekki
ástæða til að efna til stjórnarslita.
En eftir þetta var þess ekki langt
að bíða, að til stjórnarslita drægi.
Á flokksþingi Framsóknarflokks-
ins I marzmánuði 1956 komu fram
kröfur um slit á stjórnarsamstarf-
inu við Sjálfstæðisflokkinn. Og
upp úr því hófst samstarf það
milli Framsóknarflokksins og Al-
þýðuflokksins, sem leiddi til
hræðslubandalagsins svonefnda í
kosningunum I júni 1956. Flokks-
þingið ákvað þvf að slíta stjórnar-
samstarfinu við Sjálfstæðisflokk-
inn.
I viðtali í Mbl. sagði Ólafur
Thors um þessa ákvörðum Fram-
sóknarflokksins, að sér þætti
undarlegt, að Framsóknarflokk-
urinn skyldi nú vilja hlaupa frá
þeim fyrirheitum, sem þessir
flokkar hefðu gefið þjóðinni.
Stjórnin baðst sfðan lausnar 27.
marz, en þingkosningar voru
ákveðnar 24. júnf.
Vinstri stjórn
Hermanns Jónassonar
(Jrslit alþingiskosninganna í
júnf 1956 urðu á þann veg, að
Sjálfstæðisflokkurinn fékk 19
þingmenn kjörna, Framsóknar-
flokkurinn 17, Alþýðuflokkurinn
8 og Alþýðubandalagið 8. Saman-
lagt hafði þvf hræðslubandalag
Alþýðuflokksins og Framsóknar-
flokksins 25 þingmenn og vantaði
því 2 til þess að hafa hreinan
meirihluta á alþingi eins og stefnt
hafði verið að.
Nokkrum dögum fyrir alþingis-
kosningarnar lýsti Haraldur
Guðmundsson þáverandi for-
maður Alþýðuflokksins yfir því i
útvarpsumræðum, að allt samstarf
við kommúnista væri útilokað,
eins og hann komst að orði, og þvi
myndi ekkert samstarf koma til
greina við hið svokallaða Alþýðu-
bandalag. En kommúnistar buðu
1956 í fyrsta skipti fram undir því
nafni. En aðeins þremur dögum
eftir alþingiskosningarnar hófu
fulltrúar Alþýðuflokksins og
Framsóknarflokksins viðræður
við fulltrúa frá Alþýðubandalag-
inu um stjórnarsamstarf.
I fyrstu lögðu hræðslubanda-
lagsflokkarnir til, að Alþýðu-
bandalagið veitti rfkisstjórn
þeirra hlutleysi. Alþýðubanda-
lagið hafnaði hins vegar þeirri
tillögu. Að því búnu fólu Alþýðu-
flokkurinn og Framsóknarflokk-
urinn Hermanni Jónassyni að
kanna möguleika á myndun ríkis-
stjórnar með þátttöku Alþýðu-
bandalagsins. Samkomulag náðist
21. júlf og var vinstri stjórnin
skipuð á ríkisráðsfundi þremur
dögum síðar og hafði stjórnar-
myndunin því tekið réttan mán-
uð. Hermann Jónasson varð for-
sætis-, landbúnaðar- og dóms-
málaráðherra og Eysteinn Jóns-
son fjármálaráðherra. Ráðherrar
Alþýðubandalagsins urðu Hanni-
bal Valdimarsson félagsmálaráð-
herra og Lúðvfk Jósepsson sjávar-
útvegs- og viðskiptaráðherra.
Alþýðuflokkurinn tilnefndi Guð-
mund I. Guðmundsson utanrfkis-
ráðherra og Gylfa Þ. Gfslason
menntamála- og iðnaðarráðherra.
Þessi ríkisstjórn gaf sjálfri sér
nafnið Stjórn hinna vinnandi
stétta.
Haustið 1958 var ljóst að ný
dýrtíðaralda mundi rfða yfir ef
ekki yrði gripið til sérstakra ráð-
stafana i efnahagsmálum. Eftir að
Alþýðubandalagsþing, sem haldið
var siðast f nóvember 1958, hafði
neitað að fallast á tillögur for-
sætisráðherra f þessum efnum,
fór svo, að hann baðst lausnar
fyrir sig og ráðuneyti sitt. Við það
tækifæri lýsti hann yfir þv.í, að í
rikisstjórninni væri engin sam-
staða um aðgerðir til lausnar
efnahagsvandanum. Veitti forseti
Islands stjórninni lausn á ríkis-
ráðsfundi 4. desember 1958.
Emilía og Viðreisn-
arstjórn f 12 ár
Eftir viðræður við forystumenn
stjórnarflokkanna fól forseti
Islands Ölafi Thors að gera til-
raun til stjórnarmyndunar. Það
var 9. des. 1958. Atti hann viðræð-
ur við fulltrúa Alþýðuflokksins,
Alþýðubandalagsins og Fram-
sóknarflokksins. Snerust þær
m.a. um breytingar á kjördæma-
skipaninni og lausn verðbólgu-
vandans. Samkomulag náðist ekki
og gafst Ólafur Thors þvf upp við
myndun meirihlutastjórnar 17.
des.
Daginn e'ftir fól forseti Islands
Emil Jónssyni formanni Alþýðu-
flokksins að kanna möguleika á
myndun stjórnar, sem hefði
meirihluta alþingis að baki sér.
Það tókst ekki, en 23. des. til-
kynnti Emil Jónsson, að honum
hefði tekizt að mynda minnihluta-
stjórn Alþýðuflokksins með
stuðningi Sjálfstæðisflokksins, er
lofað hefði að firra hana van-
trausti, ef fram kæmi. Rfkisstjórn
Emils Jónssonar naut því
stuðnings 8 þingmanna Alþýðu-
flokksins og hlutleysi 19 þing-
manna Sjálfstæðisflokksins. Emil
Jónsson varð nú forsætis-,
sjávarútvegs- og samgöngumála-
ráðherra, Friðjón Skarphéðinsson
dóms-, Iandbúnaðar- og
félagsmálaráðherra, Guðmundur
l. Guðmundsson utanrfkis- og
fjármálaráðherra og Gylfi Þ.
Gislason menntamála- og við-
skiptaráðherra.
Þegar ljóst var, að Emil Jóns-
syni myndi takast að mynda rfkis-
stjórn gerðu Hermann Jónasson
og Eysteinn Jónsson tilraunir til
þess að tryggja ftök Framsóknar-
flokksins. I því skyni gengu þeir
m. a. á fund Emils 22. desember.
Þær viðræður báru ekki árangur.
Um endalok samstarfsins milli
Alþýðuflokksins og Framsóknar-
flokksins sagði Ólafur Thors: „1
þessu ölduróti fórst hræðslu-
bandalagið, sem stofnað var til
höfuðs Sjálfstæðisflokknum og í
þvi skyni að svipta hann öllu
áhrifavaldi. Var það bætturskaði.
Hræðslubandalagið fæddist f
synd, þjóðinni til bölvunar. Það
lézt f heift, þjóðinni til fram-
dráttar."
Rfkisstjórn Emils Jónssonar
beitti sér nú fyrir breytingu á
kjördæmaskipuninni ásamt Sjálf-
stæðisflokknum og Alþýðubanda-
laginu. Voru stjórnarskrárbreyt-
ingar þar að lútandi samþykktar á
Alþingi vorið 1959. Þingkosning-
ar fóru fram þá um sumarið og á
sumarþinginu, sem haldið var í
ágúst voru stjórnarskrárbreyting-
arnar endanlega samþykktar.
Nýjar kosningar fóru svo fram f
lok október á grundvelli hinnar
nýju kjördæmaskipunar. Alþýðu-
bandalagið fékk þá 10 þingmenn,
Alþýðuflokkurinn 9, Framsóknar-
flokkurinn 17 og Sjálfstæðis-
flokkurinn 24.
Þegar að kosningum loknum
hófust viðræður um stjórnar-
myndun. Náðist bráðlega sam-
komulag milli Alþýðuflokksins og
Sjálfstæðisflokksins um nýja
rfkisstjórn. Tók hún við völdum
20. nóv. 1959. Samningaumleitan-
ir höfðu því tekið tæpan mánuð.
Frá Sjálfstæðisflokknum tóku
sæti f ríkisstjórninni Ólafur
Thors forsætisráðherra, Bjarni
Benediktsson dómsmála- og
iðnaðarráðherra, Gunnar Thor-
oddsen fjármálaráðherra og
Ingólfur Jónsson landbúnaðar- og
samgönguráðherra. Alþýðuflokk-
urinn tilnefndi Emil Jónsson
sjávarútvegs- og félagsmálaráð-
herra, Guðmund 1. Guðmundsson
utanrfkisráðherra og Gylfa Þ.
Gíslason menntamála- og við-
skiptaráðherra. Þær breytingar
urðu svo á rfkisstjórninni f nóv.
1963, að Ólafur Thors lét af störf-
um forsætisráðherra, en við þeim
tók Bjarni Benediktsson. Jóhann
Hafstein tók þá við embætti
dómsmála- og iðnaðarráðherra.
Árið 1965 hurfu þeir Gunnar
Thoroddsen og Guðmundur 1.
Guðmundsson úr stjórninni.
Komu i þeirra stað Magnús
Jónsson, sem var fjármálaráð-
herra og Eggert G. Þorsteinsson,
sem skipaður var sjávarútvegs- og
félagsmálaráðherra, en Emil
Jónsson tók við utanríkisráð-
herraembættinu. Þær breytingar
urðu svo á stjórninni sumarið
1970 við fráfall Bjarna Benedikts-
sonar, að Jóhann Hafstein varð
forsætisráðherra en Auður
Auðuns tók við embætti dóms-
málaráðherra.
Vinstri stjórn
ölafs Jóhannessonar
Sjálfstæðisflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn misstu þing-
meirihluta sinn f alþingis-
kosningunum 13. júní 1971. Þeir
höfðu áður haft 32 þingmenn, en
fengu nú 28. Stjórnarsamstarf
þessara flokka hafði þá stæðið f
full 13 ár, eða lengur en dæmi eru
til um. Þegar að þeim kosningum
loknum var Ólafi Jóhannessyni
falin stjórnarmyndun.
Viðræðunefnd skipuð fulltrú-
um Framsóknarflokksins,
Alþýðubandalagsins, Samtaka
frjálslyndra og vinstri manna
settist þá þegar á rökstóla. Að
mánuði liðnum náðist samkomu-
lag milli þessara flökka og var
rfkisstjórn Ólfs Jóhannessonar
skipuð á ríkisráðsfundi 14. júlf
það ár. Það var þriðja stjórnin,
sem gaf sjálfri sér nafnbótina
Stjórn hinna vinnandi stétta.
ÞP
Helztu heimildir:
Agnar Kl. Jónsson,
Stjórnarráð Islands.
Bernharð Stefánsson, end-
urminningar.
Bjarni Benediktsson, Þing-
ræði á íslandi.
Stefán Jóhann Stefánsson,
endurminningar.
Samstarf Sjálfstæðisflokksins og Alþýðuflokksins f
viðreisnarstjörninni varði lengur en nokkurt
annað eða f 12 ár. Talið frá vinstri: Jóhann Haf-
stein, Gunnar Thoroddsen, Bjarni Benediktsson,
forsætisráðherra, Ásgeir Ásgeirsson, forseti ls-
lands, Guðmundur 1. Guðmundsson, Emil Jónsson,
Gylfi Þ. Gfslason og Ingólfur Jónsson.
Stjórnarsamstarf Sjálfstæðisflokksins og Framsóknar-
flokksins entist f sex ár frá 1950 til 1956. Fyrsti undir
forsæti Steingrfms Steinþórssonar en sfðar undir forsæti
Ólafs Thors. Hermann Jónasson fékkst ekki til þess að
sitja f þeirri stjórn. Hér er ráðuneyti Steingrfms: Talið
frá vinstri: Eysteinn Jónsson, Hermann Jðnasson, Stein-
grfmur Steinþórsson, forsætisráðherra, Sveinn Björns-
son, forseti tslands, Bjarni Benediktsson, ólafur Thors
og Björn ólafsson.