Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1984, Blaðsíða 5

V
Til rinstri: Gimli við Winnipeg-
vatn, aðalbærinn í Nýja-íslandi.
Til hægrí: Winnipeg, listamiðstöð
næst á myndinni.
Frumbyggjar í Nýja-íslandi úti fyrir bjálkakofa, fyrstu landnemarnir urðu að reisa sér þesskonar híbýli.
Scotia, gáfu 82% íslendinga í Kanada upp íslensku sem
móðurmál sitt, og voru þá 73% af því fólki fædd þar í
landi. Samkvæmt skilgreiningu manntalsins frá 1931 á
orðinu „móðurmál" merkti það að viðkomandi hefði
lært þá tungu sem um var að ræða á undan öðrum
tungum og síðan haldið viö þeim lærdómi að einhverju
leyti. í kanadíska manntalinu frá 1941 stendur að 73%
þeirra íslendinga sem þar er getið hafi átt íslensku að
móðurmáli en skilgreiningu manntalsins á orðinu móð-
urmál hafði þá verið breytt, þannig að það merkti að-
eins fyrsta mál sem viðkomandi hafði lært en ekki að
kunnáttu í því máli hefði verið haldið við. Einnig skal
bent á að í þessu manntali sluppu írar í Quebec inn í
dilk íslendinga, og stöfuðu þau mistök af mislestri á
orðinu „irlandaise", og var það orð síðan þýtt á ensku
sem „Icelandic“. Svo að bætt sé ögn við þessar tölfræði-
legu upplýsingar þá voru íslendingar samkvæmt því
sem skráð er í manntölum árið 1931,19.382 í Kanada en
7.413 í Bandaríkjunum. Árið 1960 voru þessar tölur
30.623 í Kanada en 8.669 í Bandaríkjunum. Svo að
minnst sé á skiptingu milli borga og sveita, þá skiptust
Manitóba íslendingar þannig niður árið 1941 að 8.122
bjuggu úti á landsbyggðinni en 5.832 í borg eða bæjum.
Fimm árum síðar, þ.e. árið 1945, voru þessar tölur orðn-
ar 5.460 í sveit en 2.830 í bæjum og borgum. Verður sú
snögga breyting vafalaust að verulegu leyti rakin til
fólksflutninga frá Manitóba vestur á Kyrrahafsströnd.
Samkvæmt tölum frá 1960 voru 30.623 fslendingar í
Kanada, þar frá má þó draga nokkur þúsund Ira í
Quebec, og 8.669 í Bandaríkjunum. Vitaskuld er hér
mestmegnis um að ræða fólk af íslenskum ættum og
tölurnar ekki nákvæmar. Hyggilegt er engu að síður að
hafa þá í huga þegar rætt er um vesturíslensku og þá
einkum þann hluta sem gefur vísbendingu um íslensku
sem móðurmál vestra og viðhald þess. Þessar prósent-
tölur eru mjög háar í Kanada, einkum þegar höfð er til
hliðsjónar önnur skandinavísk þjóðbrotamál þar í
landi. Verður þó að hafa hugfast að höfuðvígi þeirra
hefur alltaf verið í Bandaríkjunum.
Þótt höfðatölurnar sem nú voru nefndar séu líklega
síst of háar, þá er ekki útilokað að prósenttölurnar um
„móðurmálið" kunni að vera allríflegar. Þykist ég
stundum hafa rekist á fólk sem hefur tjáð mér að það
hafi einungis talað íslensku í bernsku þótt slík staðhæf-
ing hafi mér þótt ótrúleg. Held ég að sumum þyki
gaman að trúa þessu um sjálfa sig eða bókstaflega trúi
því þó ekki styðjist það við full rök. Má vera að eitthvað
af þessari trúarþörf hafi slæðst inn í manntalsskýrslur
þótt ég þori ekki að fullyrða þar um, en umræddar
prósenttölur eru vafalaust ekki út í hött.
„hið stríða
MENNINGARSTOLT“
Jafnvel þeir sem þekkja aðeins lítillega til Vestur-
fslendinga hafa orðið þess varir að þeim virðist það
kappsmál að geta talað mál forfeðra sinna. Einar Haug-
en hefur í þessu sambandi rætt um „hið stríða menning-
arstolt" Vestur-íslendinga. Sú skýring er ef til vill ekki
alröng ef litið er til 19. aldarinnar, en nær þó líklega full
skammt.
Vesturfaraskrár, sem áður var vitnað til, sýna að tala
útflytjenda frá fslandi til Kanada var mjög há miðað
við stærð íslensku þjóðarinnar á því tímabili sem
skrárnar ná til. Enn athyglisverðari er þó sú staðreynd
að fyrstu árin vestanhafs hélt þetta fólk hópinn og
stofnaði árið 1875 sérstaka nýlendu sem það nefndi
Nýja ísland. Hefur margt verið ritað um stofnun þeirr-
ar nýlendu. Ekki dreg ég í efa að íslensk þjóðerniskennd
hinna fyrstu Ný-íslendinga hafi verið sterk, enda þótt
þeir væru orðnir langþreyttir þegar áfangastað var náð.
Nýja ísland var hluti af óbyggðum Kanada þegar fs-
lendingar komu þangað fyrst og ekki enn hluti af Mani-
tóbafylki, og voru norðurmörk fylkisins jafnframt
landamerki Nýja íslands að sunnanverðu. Af þessu
leiddi að ekkert stjórnmálasamband var milli Nýja ís-
lands og fylkisstjórnar Manitóba. Sat yfirstjórn nýlend-
unnar, eins og það var nefnt, í höfuðborginni Ottawa, en
hvort tveggja var að sá staður var í órafjarlægð við
nýlenduna og samgöngur svo erfiðar í milli að nýlendu-
búar urðu að taka alla stjórnun í sínar hendur. Var það
gert í samráði við sambandsstjórnina í Ottawa, en ekki
var um eiginlega lýðveldisstofnun að ræða þó stundum
hafi verið látið að því liggja. Ný-íslendingar hófu út-
gáfu blaðs árið 1877 og birtu stjórnarlög sín í fyrsta
tölublaðinu. Þótt Nýja ísland yrði fáeinum árum síðar
hluti af Manitóbafylki, giltu þó ýmis ákvæði stjórnar-
laganna allt fram til ársins 1897. í lagagreinum þessum
eru að vísu engin ákvæði um íslenskukennslu en þó má
með vissum hætti segja að talsverð málvernd væri í því
fólgin að nýlendunni var stjórnað á íslensku í um það
bil tvo áratugi.
í fyrstu var Nýja ísland einangrað í landfræðilegum
skilningi og þess því síðar að vænta að áhrifa hinnar
engilsaxnesku tungu gætti mjög. Auk þess hef ég getið
þess til að austurevrópskir innflytjendur sem urðu næst
Indíánum fyrstu nágrannar Ný-íslendinga hafi að
nokkru leyti einangrað íslensku frá ensku. Fólk þetta,
sem tók að flytjast til Nýja íslands eða í grannhéruð
þess um og uppúr 1890, var flest af úkrænskum ættum
og var lítt talandi á ensku. Auk þess hafði lestrarkunn-
átta verið frá því tekin í heimalandi þess fyrr á öldinni.
Þótti löndum það með ódæmum að hinir nýju grannar
þeirra yrðu að krota kross á blað í stað nafns og skapað-
ist af þessu nokkur stéttarmunur, að minnsta kosti í
vitund íslensku innflytjendanna. Úkrænumenn og Pól-
verja nefndu þeir Galla. Er það nafn dregið af nafninu
Galicia og hafði niðrandi merkingu. Hlutu flest þjóðar-
brot í Kanada sambærileg nöfn. í Winnipeg voru ís-
lendingar nefndir Goolies, og fannst mörgum hart und-
ir því að búa, þótt merking þessa uppnefnis sé hreint
ekki ljós. En hvað sem þessum aukanefnum líður, þá
mælti flest gegn því að móðurmál Ný-íslendinga yrði
fyrir slavneskum áhrifum. Hins vegar kann ég að hafa
látið of mikið frá mér fara um varnarmátt slavnesk-
unnar á þessum slóðum. Dr. Albert Kristjánsson pró-
fessor í þjóðfélagsfræði við Manitóbaháskóla, sem ólst
upp á Gimli í Nýja íslandi, hefur tjáð mér að þegar tvö
þjóðbrotamál lendi í nábýli í Vestur-Kanada þá verði
enska fljótlega lingua franca (þ.e. sameiginlegt mál) í
viðskiptum þeirra í milli. Báðir séu í upphafi jafnófimir
í þeirri tungu og því jafnófeimnir að nota hana sín á
milli. Þannig rótfestist tvítyngni (þ.e. kunnátta í ensku
auk móðurmáls) fyrr við slíkar aðstæður heldur en þeg-
ar enska er næsta granntungan. Ekki hef ég tekið af-
stöðu til þessarar staðhæfingar dr. Alberts, en þeim
sem rannsaka þjóðbrotatungur kann að vera hollt að
hafa hana á bak við eyrað.
VARAÐ við
enskuáhrifum
Því hefi ég gerst svo fjölorður um Nýja ísland að þar
skaut íslensk tunga fyrst rótum vestan hafsins. Þar var
hafin blaðaútgáfa, sem síðar átti eftir að verða miklu
umfangsmeiri í Winnipeg. Og í blöðunum vesturís-
lensku er að finna miklar umræður um málvernd. Er
þar oftlega varað við enskuáhrifum og sýnilegt að þau
hafa ekki látið á sér standa. Má vitna hér í kafla úr
grein sem Jóhann Magnús Bjarnason rithöfundur skrif-
aði í Lögberg árið 1891. Er sá ljúfi maður þar ærið
hvassorður og tekur hann á einum stað svo til orða:
„Flestir munu fara í og úr kótinu sínu, borða sinn
breakfast, sinn dinner og sinn supper. Flestir þurfa að
fá stampa á bréfin sín sem þarf að pósta. Þeir kaupa
flestir flour og korvið, hafa fence fyrir framan húsin sín
og kringum lotin sín. Bændur brjóta jörðina, hóa upp
moldinni, grafa niður pósta, byggja sjenta og vinna
daglega á fílnum, þeir láta harness á hestana, slá heyið
með mower, rípa kroppið, draga út logga, og geyma
kornið sitt í greiniríinu og þeir eiga uxateam, póna og
cutter, og lesa pappírinn eftir te.
Konurnar þurfa að hafa bauler og broom lifter við
stóna, sett á borðinu, wash stand í horninu og carpet í
parlorinn, og þær skrobba gólfið og fixa til í húsinu.
Unga fólkið fer út fyrir drive og fer á treininu til næstu
staða. Stúlkurnar horfa á sig í glasinu og hafa topp, þær
bera á sig scent og láta dressmaker búa til kjólana sína,
þær sækja um að verða diningroom-stúlkur, eða komast
í kitsjenið og londríið, þær verða að baka pie, píla
kartöflur, rósta kjöt og klína upp húsið ... “
Málfarið minnir hér allmjög á kvæðisbrotið eftir
Guttorm J. Guttormsson sem áður var vitnað í. Sjálfur
fræddi Guttormur mig um það að fyrsta kynslóð
Vestur-íslendinga hefði staðið nokkuð berskjölduð
gagnvart enskum máláhrifum, en önnur kynslóð ná
meira jafnvægi. Virðast rannsóknir á vesturíslensku
renna stoðum undir þessa staðhæfingu Guttorms, eins
og nú skal greint.
Árið 1903 birti Vilhjálmur Stefánsson grein í tímarit-
inu Dialect Notes sem hann nefndi „English Loan Nouns
Used in the Icelandic Colony of North Dakota." Er þar
að finna mikinn fjölda tökuorða. Vekur það og sérstaka
athygli hve mörg þeirra eru notuð í fleira en einu kyni,
en samkvæmt grein Vilhjálms skiptast tökuorðin þann-
ig eftir kynjum, 35% eru hvorugkyns, 30% karlkyns,
12% kvenkyns og 23% hvarfla á milli kynja. Árið 1967
gaf ég út grein um vesturíslensku í tímaritinu Scandi-
navian Studies og skiptust þá þau tökuorð sem safnað
var í þá grein þannig eftir kynjum: 47% hvorugkyn,
29% karlkyn, 20% kvenkyn og aðeins 4% sem hvarfla á
milli kynja. Bendir þetta til þess að smám saman hafi
skapast hefð eða föst venja um kynferði nafnorða og
ruglingur á því sviði hérumbil horfið.
NlÐllRLAG í NÆSTA Bl.AÐI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. JÚNÍ 1984 5