Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1984, Blaðsíða 4

Að rósta kjötið
og klína upp húsið
Haraldur Bessason, prófessor í íslenskum fræðum við háskólann í
Winnipeg, skrifar um vestur-íslensku, sem hefur orðið lífseigari en
nokkurt erlent mál, sem þjóðarbrot tóku með sér til Vesturheims.
Fyrri hluti
rfyrirsögn þessa spjalls er orðið vesturíslenska notað eins og um
sé að ræða sérstaka tegund íslensku, og ber því að reyna að gera
nokkra grein fyrir því hvort sú sé raunin. Er þess þá fyrst að
geta að til skamms tíma var heitið „vesturíslenska“ ekki að finna
í seðlasafni Orðabókar Háskóla íslands, enda var svo löngum að
þetta orð mun ekki hafa verið notað, hvorki í byggðum
íslendinga í Norður-Ameríku né hér heima. Hins vegar
eru til dæmi úr bréfum Stephans G. Stephanssonar frá
því fyrir síðustu aldamót um orðið Vestur-íslendingur.
Ekki er þó vitað hversu gamalt það orð er.
Vestan hafsins urðu íslenskir innflytjendur, sem tóku
að festa þar nokkrar rætur á síðasta fjórðungi 19. aldar,
þess áskynja að margir úr þeirra hópi væru teknir að
blanda ensku í móðurmál sitt, og mun vikið nánar að
því atriði síðar. Er þá ugglaust komið að áberandi ein-
kenni vesturíslensku, sem þó dugir ekki eitt sér til
skilgreiningar. Heitið vesturíslenska er nú orðið notað í
fremur niðrandi merkingu, eins og búast má við, þar
sem það felur að einhverju leyti í sér gildismat þ.e.a.s.
að um sé að ræða miður hreina og málfræðilega bjagaða
íslensku. Má hér geta um til samanburðar að vestra
þekktust sambærileg orð, en í ljóði sem Kristján Níels
Júlíus eða Káinn, eins og hann var oftast nefndur, orti
um íslendingadaginn árið 1922 kemst hann svo að orði
að ljóð dagsins hafi verið flutt á Winnipeg-íslensku en
ræðurnar á Vesturheims-íslensku. Hvort hér er um ein-
hvern stigsmun að ræða er ekki ljóst, en orðið Winni-
peg-íslenska hafði örugglega niðrandi merkingu og fól í
sér þá skoðun að íslenska væri verr töluð í borginni
Winnipeg heldur en úti um landsbyggðina. í samræmi
við það orti einn af skáldbændum Nýja-íslands, Gutt-
ormur J. Guttormsson, ljóð sem birtist í ljóðabók hans
Bóndadóttir árið 1920, en mun þó nokkru eldra, og nefn-
ist Winnipeg Icelander. I fyrstu vísu kvæðisins segir
Winnipeg-íslendingur nokkur frá einu af ævintýrum
sínum á eftirfarandi hátt:
Ég fór o’n 1 Main street með fimm dala cheque
Og forty-eight riffil mér kaupti
Og ride út í country með farmara fékk,
Svo fresh út í brushin ég hlaupti.
En þá sá ég moose, út’í marshi það lá,
0 my eina sticku ég brjótti.
Þá fór það á gallop, not good anyhow,
Var gone þegar loksins ég skjótti.
Þótt Winnipeg Icelander sé augljóslega grínkvæði,
þótti Winnipeg-lslendingum „grínið skrýtið", eins og
þar segir, einkum þó þeim manni sem nefndur er á nafn
í kvæðinu, og þegar fundum hans og skáldsins bar sam-
an skömmu eftir. birtingu ljóðsins var manni þessum
hvorki grín né gaman í huga. „Ert það þú helvítið þitt?“
spurði hann kvæðishöfund, sem varð svo bilt við að
hann svaraði óðara játandi. Þessa sögu sagði Guttorm-
ur J. Guttormsson mér sjálfur, þá orðinn gamall maður.
Taldi hann að málfar kvæðisins væri í engu ýkt, þar
væri að vísu þjappað saman orðskrípum, en ekkert þar
að finna sem hann hefði ekki sjálfur heyrt fólk taka sér
í munn. Guttormur var, eins og mörgum mun kunnugt,
málglöggur, og löngu eftir að hann orti kvæðið sem
vitnað var í, skrifaði hann grein um málglöp landa
sinna vestra, og birtist hún í Tímariti Þjóðræknisfé-
íslensk bændahjón við Winnipeg-vatn. Þegar tæknin kom
til sögunnar átti þetta fólk engin orð yfír allskonar hugtök
og hluti á íslensku.
lagsins árið 1953. Guttormur orti Winnipeg-Icelander á
því máli sem Káinn nefndi Winnipeg-íslensku og þá
vafalaust einnig á vesturíslensku.
Undirstendur Ekki Ég ... “
Enskuslettur eru aðeins eitt einkenni af mörgum á
þeirri mállýsku sem hér er um að ræða. Ekki þarf þó að
leita til Vesturheims eftir enskuskotinni íslensku.
Fræðimenn hafa bent á enskulegt orðalag í Völund-
arkviðu, sem talin er nokkuð gömul, og þeim sem er
vanur íslensku tungutaki umhverfis Sargentgötu í
Winnipeg kemur margt kunnuglega fyrir sjónir í Tristr-
ams sögu, „undirstendur ekki ég — íslendingur frá
Winnipeg", var eitt sinn kveðið. Sýna þau vísuorð enn
hvaða augum sveitafólkið leit málfar borgarbúa en seg-
ir minna um ritáhrif frá Tristrams sögu, enda mundi
málið á þeirri sögu ekki vera vesturíslenska þótt engil-
saxnesk áhrif á það séu augljós.
Margir þeirra íslendinga sem dvalist hafa í Englandi
um nokkurt skeið við nám eða aðra iðju kannast sjálf-
sagt við hve fljótir til yngstu meðlimir fjölskyldunnar
eru að taka upp enskar málvenjur og aðlaga þær með
einhverjum hætti móðurmáli sínu. Myndum við víst þó
hika við að nefna slíkt vesturíslensku. í íslenskum
dagblöðum getur málfarið verið svo enskuskotið, jafn-
vel á okkar dögum, að lesandinn hlýtur að velta því
fyrir sér hvort vesturíslenska sé ekki tekin að færa sig
austur um í leit að uppruna sínum. Sýnir þetta að
merkingin enskuborin íslenska dugir ekki ein til skil-
greiningar á vesturíslensku sem sérstakri tungu eða
mállýsku þótt hún sé veigamikill þáttur. Er þá að leita
annarra þátta og athuga hvort í þeim sé eitthvert hald.
Fyrir nokkrum árum heyrði ég prófessor einn í kan-
adískum bókmenntum skilgreina sérsvið sitt á þá leið
að það næði til allra bókmennta sem hefðu verið skrif-
aðar í Kanada á hvaða tungumáli sem væri. Staðhæfing
þessi kann að vera hæpin, en hefur samt þann kost að
landfræðilegar merkjalínur eru skýrar. Með eitthvað
líkum hætti má draga landfræðilegar merkjalínur um-
hverfis þá tegund íslensku sem hér er reynt að lýsa. í
öndverðu námu íslenskir vesturfarar afmörkuð land-
svæði. Má nefna Nýja ísland og byggðirnar íslensku í
Saskatchewan sem dæmi frá Kanada og einnig afmark-
að hverfi í vesturhluta Winnipegborgar. f Bandaríkjun-
um má benda á íslensku byggðirnar umhverfis Moun-
tain í Norður Dakóta.
í nýútkominni skrá um íslenska vesturfara á árunum
1870—1914 er að finna nöfn á liðlega fjórtán þúsund
manns sem fóru til Bandaríkjanna og Kanada á þessu
tímabili. Á íslenskan mælikvarða eru þetta meiriháttar
þjóðflutningar, ekki síst þegar þess er gætt að töluvert
vantar á að vesturfaraskráin sé tæmandi. Þótt þessir
útflytjendur dreifðust mjög er fram liðu stundir, er
fullvíst að mikill meiri hluti þeirra átti heima um skeið
á þeim stöðum sem nú voru nefndir, og þar hafa margir
afkomenda þeirra búið allt til þessa dags. Þannig má
segja að vestan hafsins mynduðust allstórar samfelldar
byggðir þar sem íslenska, a.m.k. fyrst í stað, ríkti ein.
Um annað var ekki að ræða. Ef þess er gætt að enn er
íslensk tunga töluð af tilteknum hópi fólks, má ræða um
afmörkun í tíma. Eldri mörkin eru vitaskuld við upphaf
byggðar, en þau yngri verða e.t.v. einhvern tíma dregin
af þeim sem að lokum skrifar minningargrein þegar
tungan er öll.
Þau atriði sem nú hefur verið minnst á gefa til kynna
að vesturíslenska verði ekki einungis skilgreind með því
að vísa til enskulegs orðfæris eða framburðar, heldur sé
einnig um að ræða allskýrt afmörkuð málsvæði þar sem
áhrif granntungu hafa orðið hluti af hefð. Getum við þá
bætt við merkingarþáttunum staðarleg afmörkun og
hefð við þá mynd sem hér er til umræðu, en áður en
lengra er haldið með vangaveltur um skilgreiningarat-
riði er rétt að víkja nánar að beinum þjóðfélagslegum
og málfræðilegum þáttum vesturíslenskunnar.
30—40 ÞÚSUND
ÍSLENDINGAR í
VESTURHEIMI
Fyrst skal vikið að fáeinum heimildum um íslensku
eða „Icelandic" séu viðkomandi heimildir á ensku. Er
hér aðallega um að ræða kanadískar heimildir, en eins
og kunnugt er settist mikill meiri hluti íslenskra vest-
urfara að þar í landi. I kanadíska manntalinu 1931,
þ.e.a.s. um 60 árum eftir að íslendingar gerðu fyrstu
tilraunir sínar til byggðamyndunar í Ontario og Nova