Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1981, Blaðsíða 15

▼
Málverk eftir Charles Brooking: Seglin viöruð í logni.
kvæmd. Þess ber aö vísu aö geta, aö
sjaldan þvinguöu Portúgalskir trúboöar
hina innfæddu til þess að taka kristna trú,
en hins vegar geröu þeir þeim oft á tíðum
ómögulegt aö iöka trú feöra sinna. Sem
dæmi má nefna aö hinn 4. desember 1567
gaf varakonungurinn í Góa út tilskipun, þar
sem fyrirskipað var aö öll bænhús og hof
Austurlandamanna skyldu jöfnuö viö jörðu,
allir trúboöar og kennarar annarra trúar-
bragöa en kristninnar skyldu brottrækir, öll
helgirit skyldu tekin og eyöilögö hvar sem
þau fyndust og ekki mátti á nokkurn hátt
stuðla aö eöa þola flutning asískra píla-
gríma til helgistaöa þeirra. Loks var
hindúum bannaö aö taka sér helgiböð, en
þau eru sem kunnugt er þýöingarmikill
þáttur í trúarlífi þeirra.
Meö þessu var öörum trúarflokkum en
kristnum mönnum í reynd gert ókleift að
stunda trú sína. Snerust þá margir til
kristinnar trúar a.m.k. aö nafninu til.
Portúgalir geröu sig ánægöa meö þaö,
enda vissu þeir, að þótt fyrsta kynslóðin
væri ekki kristin í hjarta sínu uröu
afkomendurnir oft sannir trúmenn. Mun
þetta reynslan af trúboöi víöar aö. Mikil
áhersla var lögð á að kristna börn, og
lagatilskipun var gefin út, sem heimilaði
trúboöum, aö taka meö valdi alla munaö-
arleysingja og færa þá í skóla kristinna
manna. Munaöarleysingjar töldust öll þau
börn, sem ekki áttu foreldra eða afa og
ömmu, sem sáu þeim farborða. Stúlkur
mátti taka til tólf ára aldurs en drengi til
fjórtán ára.
Hindúi gat ekki snúið aftur
En þrátt fyrir þessar harkalegu aöferöir
tókst Portúgölum aldrei að sigrast til fulls á
hinum fornu austurlensku trúarbrögðum.
Múhameöstrúarmenn voru þeim erfiöastir
og víöa neyddust Portúgalir til þess aö eiga
samvinnu viö þá. Hindúar voru miklu
auöveldari og réöi þar miklu, aö Portúgalir
voru mun valdameiri í löndum hindúa en
múhameðstrúarmanna, auk þess sem
hindúi er tók kristna trú gat ekki snúið aftur
til siöar feöranna, en þaö gátu múham-
eðstrúarmenn. Einnig viröist svo sem
hindúar hafi fundiö fleira skylt meö ytri
einkennum kristninnar og sinnar eigin trúar
heldur en múhameðstrúarmenn.
Erfitt er aö gera sér grein fyrir því, hve
margir Asíumenn tóku kristna trú á 16. öld.
Kristnir trúboðar, sem um þetta rituöu fóru
flestir frjálslega meö tölur og láta tölu
þeirra sem kristnuðust á hverjum staö
yfirleitt standa á hundraöi eöa þúsundi.
Síðari tíma höfundar hafa flestir komist aö
þeirri niöurstööu, aö Portúgalir hafi náö aö
kristna 500 þúsund til eina milljón Asíu-
manna á tímabilinu 1540—1600, og er
síðari talan sennilega nær lagi. Langmest-
um árangri náöu Portúgalir í Japan, en þar
kristnuöu þeir um 300 þúsund manns,
flesta í Nagasaki og nágrenni.
Þegar litið er á þær milljónir, sem
byggöu Asíu á þessum tíma kann svo aö
viröast sem uppskera Portúgala hafi veriö
harla rýr. Þess ber þó að gæta, aö
trúboöarnir voru aldrei margir. T.d. voru
aöeins 137 Jesúítar í Japan áriö 1597 og
voru þó hvergi fleiri. Þær sálir, sem telja
mátti aö hver kristniboði hefði snúiö á rétta
braut voru því hreint ekki svo fáar.
Loks ber aö geta þess, að margir asískir
þjóöhöfðingjar veittu kristnum trúboðum
leyfi til þess aö dveljast og kenna viö hirðir
sínar, þótt þeim væri ella ekki heimilaö aö
búa utan verslunarsvæða Portúgala. Sýnir
þetta furðumikið frjálslyndi, sem Evrópu-
mennirnir hefðu gjarnan mátt taka sér til
fyrirmyndar.
Einn er sá þáttur í starfsemi trúboöanna,
sem hiklaust veröur aö telja jákvæöan,
hvaöa álit, sem menn annars hafa á
störfum þeirra. Þeir kynntu Asíumönnum
hiö nýjasta í evrópskri menningu og tækni.
Má sem dæmi nefna, að þeir kynntu
Indverjum, og sennilega Japönum, prent-
listina og hófu bókaútgáfu í Austurlöndum.
Mikilvægast af öllu var þó aö með skrifum
sínum og skýrslum juku trúboöarnir stór-
lega þekkingu Evrópumanna á Asíu.
Portúgalski Asíuflotinn —
Áhafnir hans og kjör þeirra
Hér aö framan hefur verið greint frá
uppbyggingu portúgalska sjóveldisins í
Asíu og þeim stoöum, sem þaö hvíldi á.
Varla veröur sú mynd þó heildstæð, ef
ekki er gerö nokkur grein fyrir verslunar-
flotanum og þeim mönnum, sem á honum
sigldu.
Siglingin til Indíalanda og aftur til baka
var talin hin erfiöasta og hættulegasta,
sem þekktist á dögum seglskipanna. Ferö-
in fram og til baka tók um þaö bil hálft
annaö ár, en allnokkur hluti þess tíma fór í
dvöl í Góa. Skipin lögöu aö jafnaöi upp frá
Portúgal í febrúar og komu til Góa í
september eöa október. Þaöan fóru þau
um nýársleytið. Siglingin var bundin viö
ákveðin árstíma til þess aö hægt væri aö
hagnýta staðvindana í Suðurhöfum. Væri
lagt upp of seint máttu sæfarar vænta
hinna mestu harðræöa, og skipskaðar voru
mjög tíöir. Einn fræöimaöur hefur reiknað
út, að á tímabilinu 1500—1635 hafi 912
skip lagt upp frá Portúgal en aöeins 768
náð heilu og höldnu til ákvörðunarstaðar.
Frá Asíu lögöu upp á sama tíma 550 skip
en 470 komust til Portúgal.
Yfirleitt höföu skip samflot á leiðinni og
var algengasta stærö þeirra flota, sem
lögöu upp frá Lissabon, 7—14 skip. Þau
skip sem sneru aftur voru yfirleitt helmingi
færri, enda var mikill fjöldi portúgalskra
skipa jafnan í millihafnasiglingum í Asíu.
Meöalstærö skipa á fyrri hluta 16. aldar var
um 400 smálestir, en um 1550 var orðið
algengt aö notuö væru 600—1000 smá-
lesta skip. Þaö háði Portúgölum nokkuö,
aö góöan skipaviö skorti í landi þeirra. Úr
þessu var bætt aö nokkru leyti með smíöi
skipa í Asíu, en þaö fyrirtæki var kostnaö-
arsamt.
Hart í lauk — eða hvítlauk
Skortur á hæfum og vel þjálfuöum
sjómönnum olli Portúgölum jafnan erfiö-
leikum. Þótt undarlegt megi viröast var
sjómennska aldrei mikils metin atvinnu-
grein þar í landi og hermenn nutu t.d. alltaf
meiri viröingar. Dauösföil voru mörg og tíö
í hverri ferö og margir sjómenn uröu eftir í
Asíu. Algengt var, aö Portúgalir yröu aö
koma viö í Austur-Afríku á leiöinni og
manna skipin afrískum negrum. Margar
sögur voru sagðar af því, hve óvanir
hásetar á Indíaförunum voru viö brottförina
frá Portúgal. Áriö 1505 var t.d. frá því
skýrt, að um borö í einu Indíafari hafi
hásetar veriö svo fáfróöir, að þeir þekktu
ekki muninn á stjórnborða og bakboröa.
Skipstjórinn tók það þá til bragös aö
hengja knippi af lauk stjórnborðsmegin viö
áttavitann og annað af hvítlauk bak-
borðsmegin. Var hásetunum síðan skipaö
aö stýra á lauk eöa hvítlauk. Auövitaö
læröu margir mikiö í sjómennsku á hinni
löngu siglingaleið, en margir sjóuöust
aldrei.
Kjör sjómanna á portúgölsku Indíaförun-
um voru slæm. Kaupið var lágt, vistarver-
urnar afleitar og mataræöi lélegt. Fjöl-
margir veiktust og létust í hafi og voru
taugaveiki og skyrbjúgur algengustu dán-
arorsakirnar. Á hverju skipi var læknir, en
hitabeltissjúkdómar voru lítt þekktir og
lyfin, sem skipin höfðu meðferöis höföu
lítiö aö segja gegn þeim.
Litlar heimildir eru til um kaup sjómanna
aðrar en þær aö það var lágt. Hverjum
háseta var leyft aö flytja meö sér nokkurt
magn af austurlenskum vörum til Evrópu
og gátu þeir drýgt tekjur sínar meö því.
Þetta hrökk þó skammt, og víst er að kjör
sjómanna á enskum og hollenskum skip-
um, sem sigldu til Asíu á 17. öld voru mun
betri en hinna portúgölsku.
Heimildir
C.R. Boxer: The Portuguese Seaborne
Empire 1415—1825. London
1969.
J.H. Elliott: Imperial Spain 1469—1716. New
York 1963.
Stephen Neill: A History of Christian Miss-
ions. The Pelican History of
the Church, vol. 6. Har-
mondsworth 1964.
J.H. Parry: The Age of Reconnaissance.
New York 1963.
Percival Spear: A History of India, vol. 2.
Harmondsworth 1965.
Leiðrétting
Vísur eftir Sigurö Jónsson í Katadal j
og skýringar viö þær, sem birtust í '
Lesbók 4. júlí sl. voru fluttar á
Vorvöku 1979 á Hvammstanga og sá I
sem það geröi var Ingólfur Guðnason i
alþingismaöur og sparisjóösstjóri. •
Sverrir Norland var ranglega í höf- |
undarsæti yfir þessum þætti, en þaö ;.
t rétta er, að Sverrir fékk handritið hjá
Guðmundi, syni Sigurðar í Katadal, l
og kom því á framfæri viö Lesbók. j
Eru hlutaöeigandi beðnir afsökunar á •
þessum mistökum.
Yngvi Jóhannesson
Tileinkun
Ef ætti ég aðeins einn dag
eftir að lifa og hjá þér,
' engu myndi þá skipta
þótt biði flest.
Til að leika við börnin
og hlusta á þau
hefði ég þann frest,
og ást mína til þín
einu sinni enn tjá þér.
Gamalt kvæði, endurbirt vegna prentvillu