Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1981, Blaðsíða 8

Gísli Sigurðsson ræöir
viö ÓLAF KVARAN list-
fræöing og forstööu-
mann Listasafns Einars
Jónssonar um viðhorf
og verk Einars, sem
stundum hafa veriö
misskilin og hvernig
þau koma heim og saman viö evrópsk
áhrif fráþeim tíma
Hugmynda-
fræði
Einars Jónssl
og symbólistanna var andóf
gegn natúralisma
Mörgum mun þykja að þversögn komi
fram í fyrirsögninni og að myndir Einars
Jónssonar séu umfram allt natúralískar.
Sá skilningur hefur verið við lýði hjá
almenningi, sem metur þó verk Einars
mikils. Við nánari aðgæzlu er þetta mat
þó aðeins einn misskilningur af mörgum,
sem Einar Jónsson hefur átt við aö búa
meðal landa sinna.
Einari hefur ekki verið greiði gerður
með mærðarhjali um þjóðlegheit. Að
vísu er hjá honum þjóðlegt ívaf, en ráuði
þráöurínn í verkum hans er annars eðlis;
andlegs fyrst og fremst í samræmi við
táknmyndastefnuna, symbólismann,
sem var í tízku úti í Evrópu um og fyrir
aldamótin. Einar er myndskáld í þessum
anda og enda þótt einstök atriði í
myndum Einars séu vissulega natúralísk,
þá er heildin oft mjög afstrakt eins og
gjarnan vill verða í verkum með andlegu
inntaki. Nægir í því sambandi að minna á
verk eins og Öldu aldanna, Hvíld og Úr
álögum. Þetta og ýmislegt fleira rekur
Ólafur Kvaran listfræðingur í samtalinu,
sem hér fer á efftir.
Einar á vinnustofu ainni. Tii vinstri á myndinni er „Antiken", eftirmynd af forngrískri styttu, sem heldur á
Medúsahöfðinu, en það gerði alla að steini, sem það sáu. Þetta var hugsaniega ádeilumynd gegn klassísku listinni, en
Einar eyðilagðí hana síðar.
Þegar litið er ögn aftur í tímann,
man ég þá tíð, og þú sjálfsagt
einnig Ólafur, að verkum Einars
Jónssonar var ekki hátt á loft
haldið meðal myndlistarmanna,
þótt á því hafi nú kannski orðið
breyting. Finnst þér í framhaldi
af því, að Einar sé 19. aldar
maður í list sinni eins og stund-
um hefur veriö haldið fram, eða
eru myndir hans óháöar tíma og
gætu þessvegna átt jafn mikiö
erindi við okkur á síðari hluta 20.
aldar?
Nú held ég almennt talað að í sjálfu
sér geti þaö vel fariö saman aö vera 19.
aldar maöur í list sinni og jafnframt aö
eiga við okkur erindi á síöari hluta 20.
aldar, og þaö jafnvel brýnt erindi. Þaö
hugmyndalega erindi, sem Einar rekur í
mörgum verkum sínum, hvort sem þaö
er trúarlegt eöa heimspekilegt, má
raunar finna á ýmsum tímum listasög-
unnar, framsetningu á hugmyndum eins
og um andlega þróun mannsins, baráttu
hins góöa og illa, innri baráttu mannsins,
leit mannsins aö æðri markmiöum
o.s.frv. Þetta eru í raun hugmyndir og
spurningar, sem ávallt hafa veriö mann-
inum áleitnar.
Heldurðu að Einar hafi látið sér
detta í hug að setjast alveg aö
erlendis, jafnvel í Róm, eða var
þessi Rómardvöl þá álitin nauö-
synlegur áfangi fyrir mynd-
höggvara?
Ég held, aö það sé eðlilegt aö líta á
dvöl hans í Róm 1902 sem lið í menntun
hans sem myndhöggvara og í beinu
framhaldi af námi hans viö Listaháskól-
ann í Kaupmannahöfn. Þaö er erfitt aö
fullyröa um þaö afdráttarlaust, hvort
hann hafi haft þaö í huga að setjast aö
erlendis. Hann var búsettur erlendis í
rúm 20 ár, lengst af í Danmörku, en
einnig í Þýskalandi, Englandi og ítalíu.
Þaö er aftur á móti Ijóst aö honum tókst
ekki þann tíma sem hann dvaldi erlendis
aö hasla sér völl hvaö varöar sölu á
verkum sínum, þó hann væri vel þekktur
víða og mikiö skrifað um list hans í blöö
og tímarit. Þaö kemur einnig mjög skýrt
fram í sjálfsaevisögu hans, aö hann hefur
haft þaö mikinn metnaö og reisn sem
listamaöur aö þaö hvarflaði aldrei aö
honum aö framleiöa verk, sem fyrst og
fremst uppfylltu ákveöna þörf á
markaðnum. Listsýn hans og skoðun á
hlutverki listarinnar var slík aö þaö var
ósamrýmanlegt. Þaö ber líka aö hafa í
huga aö hann bauö íslenska ríkinu verk
sín til eignar árið 1908 meö ákveönum
skilyröum, og þá er Einar 34 ára gamall,
svo þaö er e.t.v. eðlilegt út frá því aö
álykta aö hann hafi stefnt aö því aö lifa
og starfa hér heima. í þessu sambandi
langar mig aö minnast á skissu eöa riss
af þrem byggingum hliö viö hliö, hver
meö sinni yfirskrift. Safn Einars, Lista-
safn íslands og Safn Ásgríms Jónssonar,
sem ég rakst á fyrir skömmu í Borgar-
skjalasafninu. Þessi skissa er frá 1910,
svo aö hugmyndin um safnhús viröist
hafa vaknað snemma og jafnframt má
e.t.v. skoöa þetta sem upphafiö aö hinni
mjög svo langdregnu byggingarsögu
Listasafns íslands.,
Þær raddir hafa stundum heyrst,
að Einar hafi verið einangrað
fyrirbæri, utan við allar stefnur
og strauma. Er ekki sönnu nær,
að hann hafi oröið fyrir miklum
áhrifum af symbólistunum á öld-
inni sem leið og kannski ýmsu
fleiru?
Jú, þaö er rétt aö ýmsir þeir sem hafa
ritað um list Einars á undanförnum
áratugum hafa lagt áherslu á listsögu-
lega sérstöðu hans og sumir gengiö svo
langt aö segja aö hann standi algjörlega
fyrir utan listsögulegt samhengi. Nú vil
ég taka undir þá skoöun aö Einar er
mjög persónulegur listamaöur, en ég
tel eölilegt aö skoöa list hans í
samnengi viö þann symbólisma sem var
mjög ráöandi víðsvegar í Evrópu um
aldamótin. En þaö veröur aö gæta þess
þegar rætt er um symbólismann, aö
hann er ekki stílhugtak í heföbundnum
skilningi í þá veru aö þaö séu sameigin-