Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1981, Blaðsíða 12

sögöu að skoða þessa þjóölegu þætti í
list Einars í stærra samhengi, því þessi
viðfangsefni voru mjög algeng í symból-
ismanum um aldamótin. En varöandi
gildismat á list með þjóðlegri skírskotun
og hvort útlendingar hafi ekki kunnað að
meta hann þess vegna, þá held ég aö
útlendingar leiti alveg eins að því sem
kalla mætti séríslenskt í okkar menning-
arsögu eins og að nota alþjóðlegt
samhengi sem mælikvarða.
Á árum rétttrúnaðar í abstraktlist
mátti segja, aö Einar yröi per-
sónugervingur fyrir allt, sem ekki
Andóf Einars gegn raunsæisstefnu birtist í þessum tveimur teikningum
úr skissubók, sem listamaöurinn lét eftir sig. Aö ofan: Púkar halda mynd
náttúrustælingar aö listamanninum, en hann snýr sér undan. Aö neðan:
Tröllið segir viö svíniö (eða svíniö viö trölliö): Höldum okkur viö
veruleikann, — það er þó eitthvað, sem maöur skilur. Teikningin er frá
1907.
12
Hugmyndafræði
Einars Jónssonar
Symbólisminn um og fyrir aldamótin
lagði áherzlu á náttúrumystik og það
andlega eða sálarlega, en ekki það
skynræna sem viöfangsefni listarinnar
mátti sjást í myndlist: Hann var
bókmenntalegur — verk hans
höföu frásagnargildi; þau voru
þar að auki táknræn og natúral-
ísk í útfærslu. Helduröu aö ungir
myndlistarmenn nú á dögum líti
Einar í ööru Ijósi?
Varöandi hugmyridir abstraktlistar-
innar og Einar Jónsson, þá finnst mér aö
ein höfuömótsetningin varöi spurning-
una, hvort hver listgrein eigi aö hrein-
rækta sitt sérstaka eðli eöa ekki,
Abstraktlistin um 1950 var eiginlega
fyrst og fremst kynnt hér á formalistísk-
um grundvelli og það var veigamikil
röksemd aö hver listgrein ætti að
hreinrækta sitt sérstaka eöli, þar sem
greining þeirra er sú, að hið listræna er
ekki fólgiö í myndefninu heldur í hinu
formræna. Af því leiddi samkvæmt
hugmyndum formalismans að listamaö-
ur, sem vildi skapa list, skyldi hreinrækta
þennan þátt, en sleppa öðru, þar eð það
hefði ekkert meö hið listræna aö gera.
Þessi skoöun gengur þvert á listsýn
Einars en hann eins og aörir í symból-
istahreyfingunni lögöu á þaö áherslu aö
myndlistarverk ætti að sameina ýmsa
þætti úr öörum listgreinum og sjálfur
oröar Einar þetta á þann veg, að allar
greinar listarinnar minni sig á hlekki,
sem bíða eftir aö samtengjast í eina
keðju. En ef litiö er til þeirra breytinga,
sem urðu í íslenskri myndlist undir 1970,
þegar fram koma hugmyndir sem ganga
þvert á hugmyndafræði abstraktlistar-
innar varðandi þessa hreinræktun og
jafnframt á þá þróun sem hefur orðiö
síðan, þá er e.t.v. ekki ólíklegt að
myndlistarmenn í dag hafi aörar for-
sendur til að skoöa list Einars en voru til
staöar um 1950.
Halldór Laxness lét einhverntíma
svo um mælt, aö Einar hafi ekki
kunnaö anatómíu. Ertu sammála
því?
Ætli þetta sé ekki álíka skynsamleg
fullyröing og þegar sagt var um Halldór
Laxness aö harrn kynni ekki íslenska
stafsetningu.
Hvernig lítur listfræðingur á
skáldskapargildi í myndverkum
eins og til dæmis hjá Einari
Jónssyni. Kemur skáldskapurinn
því myndræna ekki viö, eöa er
hann viöbótarstærð, sem gerir
verk listamannsins magnaöra og
áhrifameira?
Viöfangsefnið eða myndefniö getur að
sjálfsögðu aldrei í sjálfu sér hækkað eöa
lækkaö gildi listaverks. Þaö sem skiptir
máli er hvaða inntak verkiö fær, þaö er
að segja hvernig viöfangsefniö er sett
fram, en ekki hvaö um er fjallaö. Það ber
líka að hafa í huga aö hiö myndræna eða
formræna er afstætt hugtak, það er
breytilegt frá einum tíma til annars hvað
álitið er myndrænt, svo aö listsögulega
er ekki hægt aö tala um hiö myndræna,
sem nokkuð algilt í sjálfu sér. Þegar litið
er til verka Einars þá er formræn hlið
verka hans mjög svo breytileg, frá því aö
vera samfelld eða heilsteypt formhugs-
un, einsog t.d. Alda aldanna, til samsett-
ari verka, þar sem smágerðum formum
er teflt saman, sem sameiginlega tjá
ákveðna hugmynd. En það er í raun
ákaflega erfitt og varasamt að velja
mjög þröngt formalistískt sjónarhorn á
verk Einars, þar eö hugmyndalegu
skilaboöin eru í mörgum tilvikum svo
samtvinnuö formgerðinni að hún veröur
ekki í raun dauðhreinsuð af hugmynda-
gildi sínu. Þaö er Ijóst af því sem Einar
hefur skrifað aö hann hefur velt þessu
mikið fyrir sér, hvernig hugmyndin eða
hugmyndalegu skilaboðin eru samtvinn-
uö formgerðinni og hann orðar þaö
eitthvaö á þá leiö að þaö verði að vera á
veröi hversu línurnar eigi heima við
hugmyndina og þaö tvennt stríöi ekki
hvaö á móti öðru. Það er líka áríðandi
þegar verið er að tala um annars vegar
formrænu hliöina og hins vegar það
hugmyndalega erindi, sem rekið er í
verkinu, að gera sér grein fyrir þeirri
merkingu, sem formin hafa, því það er
samtvinnað í upplifun áhorfandans. Á
sama hátt og fótboltaleikur er eflaust
þreytandi á að horfa, ef maður þekkir
ekki reglurnar eða veit ekki að hverju er
veriö aö keppa og horfir á hann sem
ballett.
Nú hefur þú verið ráðinn for-
stöðumaöur Listasafns Einars
Jónssonar. Ertu ánægður með
stöðu safnsins og áhuga almenn-
ings á því, eða hefur þú á
tilfinningunní, að almenningur
þekki harla lítið til verka Einars
nú oröið, og viti kannski tæplega
hver hann var?
Þaö er Ijóst aö staöa safnsins er
önnur í dag en hún var þegar safnið var
opnaö 1923, en þá var það eina
listasafnið í landinu og var það fram til
1951 þegar Listasafn Islands var opnað.
Um stöðu safnsins vil ég segja, og það á
viö um söfn yfirleitt, að þau eru ekki
aðeins varðveislustofnanir fyrir ákveöin
menningarverömæti heldur eru söfn
ennfremur rannsókna- og fræöslustofn-
anir. Þaö eru einkum þessir tveir þættir,
sem ég tel ástæöu til aö léggja aukna
áherslu á. Safni eins og þessu ber skylda
til að rannsaka list Einars Jónssonar til
aö auka skilning á list fians. Þessi
rannsóknarþáttur í starfsemi safnanna
er ekki síst mikilvægur vegna þess, aö
hvaö snertir íslenska myndlist á 20. öld,
þá eru söfnin í rauninni eini vettvangur-
inn, sem slíkar rannsóknir geta fariö
fram, þar eö þeim er ekkert rými gefiö
innan Háskóla íslands sem væri eðlilegt.
En það er mikilvægt að rannsóknar- og
fræöslustarf safnanna haldist í hendur
og ég tel að söfnin hafi skyldur við
almenning að kynna og fræöa um það
sem þau hafa að geyma. Mig langar í
þessu sambandi að geta þess að á
næsta vetri höfum við í hyggju aö bjóöa
söfnum úti á landi upp á fyrirlestra um
list Einars. Annar þáttur í fræðslustarf-
seminni er útgáfa á ritgeröum um list
Einars og við hófum þessa útgáfu á sl.
vetri meö því að gefa út ritgerð eftir P.
Cowl prófessor um Einar Jónsson, sem
hann skrifaöi 1923. Ég tel að slík
útgáfustarfsemi eigi bæði aö ná til eldri
ritgeröa, sem nú eru löngu ófáanlegar
og ennfremur að sjálfsögðu til nýrri
rannsókna á list hans. Þá höfum viö aö
undanförnu reynt aö auka tengslin viö
skólakerfiö og hingaö hefur verið mikil
aösókn skólanemenda, sem hafa skoö-
aö safnið undir leiðsögn, unnið aö
verkefnum og við höfum haft námskeið
fyrir kennara til aö kynna þeim safniö
svo að þeir séu betur í stakk búnir til aö
koma hingað í safnið með nemendur.
Hinu má heldur ekki gleyma þegar
rætt er um stööu safnsins, aö þetta safn
hefur þá sérstöðu meðal íslenskra lista-
safna, aö þaö hefur fasta uppsetningu á
verkum og í því getur veriö fólgin sú
áhætta aö safnið einangrist. Þetta er
vandamál, sem mörg sérsöfn erlendis
hafa staöiö andspænis og þetta hefur
yfjrleitt verið leyst á þann veg að koma
upp sýningarsal innan safnanna, þar
sem efnt er til sérsýninga af ýmsu tagi.
Slík aöstaða getur verið mjög þakklát
í mörgum tilvikum, því þá gefst t.d.
tækifæri til aö efna til sérsýninga sem
geta varpaö nýju Ijósi á verk þess
listamanns, sem safniö sýnir, jafnframt
sem það vekur athygli á viðkomandi
safni.