Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1981, Blaðsíða 3

Sll
Ivar Orgland
SVANDÍSARLJÓÐ
— ort í anda
Bjarna Thorarensen —
Svandís á Sólfaxa
sé ég þig aftur
skjótt yfir skýjum
andlitsljúf brosa
blíölynd á móti
harmþrungnum huga?
Mynd þína ber ég
meyjan sviphreina
fljóöum fegri.
Gleymi ég aldrei
geislum þinna
yndisaugna.
Hrööuöum ferö
um himinhvolfiö
fyrst viö fundumst.
Mætumst viö aftur
moldu ofar
ístórsal stjarna?
Gleöjumst viö þá
á Gullfaxa
svífum saman
eins og viö sæl
á Sólfaxa
fundumst fyrrum?
og lágt meö djúpum og flóknum útskuröi
stafnanna á milli.
Fyrr á öldum voru hér heil þorp, þar
sem nær eingöngu voru stundaöar
sleðasmíöar og reiðtygjagerð. í öðrum
þorpum héraðsins bar mest á leirkera-
gerð og víöa á þessum slóðum hnýttu
konur knipplinga, ófu myndvefnað eöa
stunduöu aörar hannyrðir af miklu
listfengi. Héraöiö gat státaö af flínkustu
kistusmiöum landsins, sem smíöuöu og
skáru út í rúmgóöar fatakistur, skrínur
og alls konar smákistla. Balalækasmiðir,
skrautmálarar og leikfangasmiöir voru
hér á ööru hverju strái. Þarna í þorpun-
um viö Úsólaána voru einnig smíðaöir
þessir sérkennilegu rússnesku snældu-
stólar með útskornum bríkum og inn-
felldu skrautflúri úr dökkum viöi eöa
beini.
Öll þessi framleiösla manna í héraöinu
hefur alltaf veriö hugsuö sem söluvarn-
ingur í verzlunum og á mörkuðum út um
allt Rússland. Svo er enn í dag.
Grasa-ívan og myndlistin
Um langan aldur hefur dagur Grasa-
ívans veriö hátíölegur haldinn í sveitum
Rússlands. Nóttin milli 23. og 24. júní
(sem viö köllum jónsmessunótt) er
helguð Grasa-ívani. Um ívansmessu
hættir jarðargróðurinn að vaxa og tekur
aö þroska aldin sín. Rússar eins og
aörar þjóöir á norðlægum slóöum álitu,
aö ill máttarvöld reyndu allt hvaö þau
gætu til aö valda sem mestu tjóni einmitt
um ívansmessu, m.a. meö því aö
eyöileggja uppskeruna, sem tekin var aö
myndast á ökrunum og gera annan
óskunda. Þaö varö því aö kveöa hiö illa
niöur meö einhverjurn ráöum, og þar var
eldurinn langbezta og áhrifamesta aö-
ferðin. Þessa stytztu og björtustu nótt
ársins lögöu menn því eld í hátimbraöa
bálkesti, sem hlaönir voru úti í hólmum,
á árbökkum og í skógárrjóörum nálægt
byggöunum. Menn skemmtu sér og
fögnuöu alla liðlanga nóttina, eftir aö
hinum illu öndúm haföi veriö stökkt á
flótta. Þaö var dansað af miklum móöi
kringum eldana, fariö í ýmsa leiki og
sungnir fagn^öarsöngvar.
Þeir, sem var heldur órótt innan-
brjósts á hinni dulmögnuöu jónsmessu-
nótt, héldu af staö einir síns liös inn í
skógarþykknið eöa upp meö lækjargili
þessa nótt; þeir leituöu aö hinu leyndar-
dómsfulla og máttuga blómi tófugrass-
ins, sem sagt er, aö blómstri aöeins eina
stutta stund á jónsmessunótt. Fegurö
þessa blóms er sögö einstök, af því aö
blómið er svo ofur einfalt aö gerö en
bezt allra blóma veraldar. Sá sem einu
sinni fær litið þaö augum fær því aldrei
gleymt. Blóm tófugrassins er sjálft blóm
hamingjunnar.
Jónsmessublómið
í skreytingum
Þegar fyrir rúmlega hundrað árum sáu
listamennirnir í Gorodétshéraöi, aö þaö
mundi vera ennþá auöveldara aö
skreyta smíöisgripina meö máluöu út-
flúri, heldur en aö nota hinn tímafreka
útskurö eingöngu. Þeir fóru því aö
skreyta spunastólana, fatakistur og aöra
smíöisgripi sína meö máluöum mynstr-
um, og þá var einmitt hiö dularfulla,
yndislega blóm jónsmessunæturinnar
mjög oft notað sem þungamiöja skreyt-
inganna. í fyrstu voru málararnir heldur
óöruggir um, hvaöa lit blómiö ætti aö
bera, en fljótlega kom mönnum saman
um, aö þetta einstæöa blóm hlyti aö
vera svart. Og þannig hefur þaö ætíö
veriö málaö síöan, allt fram til þessa
dags. Þeir sögöu sem svo; „Þetta blóm
hamingjunnar er undur, og því á aö mála
þaö svart. Enginn hefur nokkurn tíma
séö svart blóm á jöröu hér, en þó hlýtur
þaö aö vera til.“
Næstum gleymd list
Samkvæmt íbúaskrá Gorodétshéraðs
frá árinu 1892 voru þaö 34 fjölskyldur
eöa alls um 70 listamenn, sem stunduðu
þessa vinsælu skreytilist í þorpunum viö
Úsólaána. Hver og einn þessara alþýöu-
listamanna máiaöi á sinn sérstaka hátt,
átti sér sín eftirlætis mynstur, sem hann
skreytti hina ýmsu smíöisgripi meö.
Sumir skreyttu t.d. spunastólana bæöi
meö fínlegum útskuröi og skrautmálun,
og þóttu þetta hinir mestu kjörgripir.
Eftir því sem fram liðu tímar dóu hinir
gömlu skreytimeistarar út, og meö þeim
féll hin gamla list Gorodétshéraös aö
mestu í gleymsku, aö því er viröist.
Skömmu fyrir heimsstyrjöldina síöari
voru þeir orönir aöeins fáir eftir, sem
kunnu handbragðiö til nokkurrar hlítar. í
heimsstyrjöldinni síöari böröust margir
þessara listamanna frá Gorodéts á
vígstöövunum viö aö verja fööurland
sitt; margir þeirra sneru aldrei aftur, en
aörir fengu sér annað starf í öörum
landshlutum Rússlands.
Þaö veröur því aö teljast hin mesta
heppni fyrir þessa listgrein, að í einu
þorpinu viö Úsólaána fannst þó a.m.k.
einn maöur, sem haföi brennandi áhuga
á skreytilist sinni og var sjálfur vel fær
málari. Þetta var Aristarch Konovalov. í
æsku haföi hann lært hina sérstæöu
skreytilist hjá gömlum listamönnum þar
um slóöir, en vegna fótameins taldist
hann vera svo mikið fatlaöur, aö hann
þótti ekki tækur í herinn. Konovalov fór
því aldrei á vígstöðvarnar, heldur var
kyrr heima í héraöi á stríðsárunum.
Hann stofnaöi húsgagnaverkstæöi, þar
sem smíðuö voru alls konar húsgögn,
skreytt hinum gömlu, fjörlegu mynstrum.
Konovalov reyndi bæöi aö nota gömlu,
hefðbundnu drættina í skreytingum sín-
um og kom einnig fram með nýjar línur í
hinni gömlu list.
Aristarch Konovalov stofnaöi skóla í
skrautmálaralist um 1950 og reyndist
góöur kennari í faginu. Nú eru þeir
nemendur, sem hann hefur útskrifaö í
gamalli, rússneskri skrautmálun orönir
rúmlega hundraö talsins, og þessi gamla
alþýöulist lifir góöu li'fi í Gorodétshéraöi,
því að hinir handmáluöu og útskornu
trémunir frá þessu svæöi eru mjög
eftirsóttir gripir, jafnt í Rússlandi sem
utan þess.
Umferö
og ábyrgð
kryturinn frægi hefur flust úr sveitinni
til þéttbýlisins og fær nú útrás í
umferðinni. Hver og einn vill hafa
þjódveginn fyrir sig einan. Hver og
einn vill hafa sína hentisemi: aka
hægt eóa hratt aó vild. Hverjum og
einum finnst hann t.d. eiga fullan rétt
á aó hægja feróina og skoóa lands-
lagió þegar hugurinn girnist — án
nokkurs tillits til þeirra sem á eftir
aka. Honum finnst hann eiga fullan
rétt til aö nota bílinn sem leikfang og
akbrautina sem leikvöll ef honum
sýnist svo. Og vilji nú svo til að bíllinn
sé ekki mikils viröi og ökumaöur sé
ekki skrifaður fyrir neinum fasteign-
um er alveg óhætt aö fjörga sig á
brjóstbirtu. Komi eitthvað fyrir er
hvort sem er ekkert af ökumanni aö
hafa.
Ef haft er í huga hvaö hér hefur
áunnist í slysavörnum á sjó — svo og
i almennri heilsugæslu sem er vissu-
lega eins konar slysavörn — gegnir
furöu hve stjórnvöld og almenningur
viröast standa ráöþrota andspænis
umferöarslysunum sem eru þó engu
saklausari vágestur en t.d. berkla-
veikin á fyrri hluta aldarinnar. Henni
var að mestu leyti útrýmt — ekki meö
kjaftæði heldur með markvissri at-
höfn. Viö minnumst með þakklæti
manna eins og Siguróar Sigurðsson-
ar og Helga Ingvarssonar sem björg-
uðu hundruðum mannslífa. Enn sem
komið er hefur ekki einn einasti
íslendingur unnið sér til þakklætis
fyrir slysavarnir í umferðinni — ef
undan er að vísu skilinn fjöldi lög-
reglumanna sem vinna sitt verk ár og
síö við erfiöar aðstæður og — með
leyfi að segja — skilningsleysi og
vanþakklæti vegfarenda.
Ég hygg aö mikiö væri unniö ef
yfirvöld og almenningur tækju að líta
á málin eins og þau í raun og veru
blasa viö í stað þess aö fela vandann
undir smeðjulegri vígorðafroðu. Alls
fyrst verður að horfast í augu við þá
bláköldu staðreynd að sérhver öku-
maður ber einn ábyrgðina á tæki því
sem hann stjórnar og ábyrgö hans er
því einstaklingsábyrgð sem hann
deilir ekki með neinum, hvorki Bakk-
usi né öðrum. Ef oröiö »ábyrgð« er
skilið lögfræðilegum skilningi mun
þó margur ökumaður líta svo á að
hann sé í raun og veru ábyrgðarlaus,
enda reynist það oft og tíöum svo
þrátt fyrir loðin lög og reglur. Ömur-
legast er þó að þeir, sem helst ættu
aö vera til þess bærir, vanrækja að
rannsaka þessi alvarlegu mál og
upplýsa almenning síðan um hiö
raunverulega eðli þeirra, orsakir og
afleiðingar.
Ábyrgöarleysi löggjafans er að
sjálfsögðu alvarlegast. Nýjasta dæmi:
Þrátt fyrir allt hefur fótgangandi fólk
fram að þessu átt sér eitt griðland í
þessari borg og öðrum stærri þétt-
býlisstöðum: gangstéttirnar. En nú
hefur löggjafanum þóknast að haga
því svo að jafnvel þær verði af því
teknar.
Erlendur Jónsson
3