Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1981, Blaðsíða 13

Ég hef áður gagnrýnt í Lesbók-
argrein, aö mér finnst alltof
þröngt um verk Einars í safninu
og mörg verkin, ekki sízt í
aöalsalnum uppi, standa á fáran-
lega háum stöllum, svo maöur
sér aöeins uppundir þau. Er í
ráöi aö gera einhverjar umbætur
þarna?
Nei, þaö hefur engin ákvörðun veriö
tekin um aö gera breytingar í þessum
sal. En ég er þér sammála um það aö
alltof þröngt er um verkin í safninu, en
þaö verður aö viröa þaö viö listamann-
inn aö hann skuli ekki hafa miöaö afköst
sín viö stærö safnsins. Myndirnar standa
vissulega hátt í samanburöi viö þaö sem
nú er venja aö koma myndum fyrir og
þau þola það misjafnlega vel. Á þennan
hátt kom Einar verkunum fyrir, en
fyrirkomulag af þessu tagi var mjög
algengt á 19. öldinni og fram á þá 20.,
aö málverk voru t.d. hengd hátt á
veggina. En þaö er rétt aö mörg
verkanna njóta sín ekki sem skyldi af
þessum ástæöum og þetta má sjá vel
hér á neöri hæöinni, þar sem nýlega
hafa verið fjarlægðar tréinnréttingar frá
þeim tíma þegar safniö var jafnframt
íbúðarhúsnæði, hve þaö hefur stórlega
rýmkaö um verkin og þau njóta sín í alla
staði mun betur en áöur. Mig langar líka
til aö geta þess í þessu sambandi aö þaö
er markmið safnsins að láta steypa
gipsverkin í eir og koma þeim fyrir í
garöi safnsins og þá veröur aö sjálf-
sögöu rýmra um þau og þar verður í öllu
tilliti mun betri aöstaöa til aö skoöa þau
en nú er inni í safninu.
Einar virðist hafa mætt góöum
skilningi hjá stjórnmálamönnum
á sínum tíma, sem ákváðu aö
byggja yfir verk hans og þetta
átak er alveg makalaust í saman-
burði viö þaö sem ríkiö lætur af
hendi rakna til lista á vorum
dögum. Er Einar ekki okkar fyrsti
ríkislistamaöur, ef svo mætti
segja?
Jú, þaö má segja aö Einar hafi verið
okkar fyrsti ríkislistamaður. Ríkiö sá frá
upphafi um rekstur safnsins frá því aö
þaö var opnaö 1923 og Einar fékk laun
sem forstöðumaður þess. Þannig aö
félagsleg staöa hans sem listamanns er
mjög sérstök og jafnframt einstök í
íslenzkri listasögu. í raun má skoöa
þessa sérstööu hans á tvíþættan hátt. í
fyrsta lagi var hann óháöur hverfulum
styrkjum ríkisvaldsins, losnaöi undan því
aö vera árlega lagöur undir einhverja
opinbera mælistiku varöandi lista-
mannalaun og í ööru lagi var hann
óháður því, hvort verk hans áttu vin-
sældum aö fagna á almennum markaði.
Hann var óháöur markaðnum og verk
hans uröu þannig ekki aö verslunarvöru
manna á milli, heldur fengu sinn staö í
safninu.
Þegar Einar vann myndina af
Ingólfi Arnarsyni fyrir lönaöar-
mannafélagið, geröi hann ráö
fyrir einhverjum lágmyndum á
fótstallinn, en einhverra hluta
vegna eru þær ekki þar. Veiztu
vegna hvers?
Myndin af Ingólfi Arnarsyni var pönt-
uð hjá Einari áriö 1906 af lönaðar-
mannafélaginu og á árinu 1907 sendi
hann þeirri nefnd, sem sá um fram-
kvæmd málsins, myndir af henni og
skriflega lýsingu. Þessi fyrsta tillaga
Einars aö minnismerkinu er allfrábrugð-
in þeirri, sem nú stendur á Arnarhóli.
M.a. geröi Einar í þessari tillögu ráö fyrir
fjórum lágmyndum á stallinum, sem
Einar nefndi „Ingólfshaugur", „Flótti
guöanna undan kristindóminum til ís-
lands“, „Nornir'* og „Ragnarökkur“.
Nefndarmenn sendu Einari skeyti, þegar
þeir höfðu kynnt sér tillöguna og sagöi í
skeytinu aö þeir vildu alls ekki kaupa
Ingólf meö þessum lágmyndum. Einar
svaraöi jafnharöan, aö Ingólfi yrði alls
ekki breytt. Nú var máliö komiö í hnút og
.ná segja að ágreiningurinn hafi staöiö
um þaö, sem kalla mætti rétt og
sjálfstæöi listamannsins, eöa eins og
Einar lýsti því, aö listamaður hafi rétt til
aö skálda út af sögunni og skapa
sjálfstætt listaverk, sem hann veröur
fyrst og fremst aö leggja undir lög
listarinnar. Hins vegar var sjónarmið
nefndarinnar aö myndirnar væru illa
viðeigandi og þess í staö óskuöu þeir
eftir að myndirnar fjölluðu um trú og von
Ingólfs, tryggö, landnám og frelsisanda.
Þaö er mjög fróölegt aö bera saman
skýringar Einars á myndunum og túlkan-
ir nefndarmanna. T.d. segir nefndin um
Flótta guöanna til íslands aö hún sé
mjög illa viöeigandi, þar sem Ingólfur
flúöi ekki til íslands undan kristindómin-
um og aö þeir vilji ekki stuöla aö því aö
þessi tröllslega hönd meö ánegldum
manni veröi keypt af íslensku þjóöinni
sem symbol trúarbragöanna. Þessum
athugasemdum nefndarinnar svaraöi
Einar á þann veg, að minningarstytta
ætti aldrei aö vera dauöur bókstafur,
bæöi vegna þess aö þaö væri ekki
viðfelldið aö koma því fyrir í höggmynd
og vegna þess, að ef hún er dauð
eftirlíking eftir bókstafnum, þá er mynd-
inni ofaukið og þá þarf ekki annaö en
bókstafinn. Um myndina Flótta guö-
anna, segir Einar aö goöin hafi farið meö
síöustu heiöingjunum og þau fariö í
farveg Ingólfs til íslands, hvort þaö hati
verið sama áriö og Ingólfur eða 100
árum seinna skipti ekki máli. Skýring
hans á myndinni sjálfri og Ragnarökkur
er sú aö guðirnir koma á skýi þeysandi i
gegnum loftið, lengst í austri sjá þeir í
morgunroöanum tákn kristninnar, hina
miklu guöshönd.
í hendi guös sést Kristur, sem breiöir
út faðminn af eigin vilja, en ekki negldur.
Guöirnir flýja, því þeirra dagur er
runninn til íslands inn í eldrauöa kvöld-
sólina, þegar hún gengur til viðar. Þetta
er skýring hans á þessum tveimur
lágmyndum. Koma guðanna til íslands
og hvarf þeirra þar. Skýringar hans á
hinum tveimur myndunum eru þær aö í
myndinni Ingólfshaugur er maður meö
örn á öxlinni tákn frelsisandans og
myndina Nornir hugsar hann svo aö
íslenska þjóöin er öftust, en hinar tvær
forfeðraþjóðir hennar, sú norræna og sú
keltneska fremst. Og um tillögur nefnd-
arinnar aö lágmyndum sagöi Einar aö
þær væru einskis veröar „illustrationer".
Þetta skrifar Einar í bréfi til nefndarinnar
1908 og eftir miklar samningaumleitanir
milli Ingólfsnefndarinnar og fulltrúa Ein-
ars í málinu, þá var loks árið 1910
13
Hvíld 1915—1935.
Úr álögum 1916—1927. Einar situr viö fótstall myndarinnar.
FJÓRAR
ÚRVALS-
MYNDIR
eftir Einar Jónsson
Fæöing psyches
1915—1918.
Alda aldanna
1894—1905.