Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1980, Blaðsíða 13

Um Þórarinn prófast Böövarsson sagöí Þórhallur
biskup m.a.:
Þórarinn prófastur Böövarsson verður ávallt talinn í flokki hinna
þjóömerkustu íslendinga síðari helming nítjándu aldarinnar ...“
Árið 1854 fær séra Þórarinn veitingu fyrir Vatnsfirði, og sýnir það gott
álit veitingarvaldsins á hinum unga manni...
„Þegar ég var kóngur í Vatnsfirði:“ — Svo varð séra Þórarni stundum
aö orði, þegar hann gjörði að gamni sínu í hóp kunningja ...
„Gjöf séra Þórarins til þúsund ára minningar landsins var
„Lestrarbók“ hans „handa alþýðu“, sem prentuð var í Kaupmannahöfn
1874, og var að mestu sniðin og tekin eftir hinni alkunnu og góðu
alþýöubók „Barnavininum“ danska. Þá haföi hann og jafnframt ánafnað
fé til menntastofnunar handa alþýöu í minningu Böðvars sonar síns,
hins mannvænlegasta unglings, sem andaðist innan tvítugs aldurs í
lærða skólanum. Þessi menntastofnun er nú alþýðu- og gagnfræða-
skólinn í Flensborg í Hafnarfirði, og nam gjöf þeirra hjóna, séra
Þórarins og konu hans, fullum 10.000 kr. og hafa færri á voru landi enn
látið eftir sig slíka minningu.
Þetta hvorttveggja, lestrarbókin og alþýðuskólinn átti að vera „vísir
til menntunar og almennra siðgæða“ ög má óhætt segja þaö, að hið
starfsama líf séra Þórarins stefndi allt að því marki, og gjörði hann
stórnýtan félagsmann ...“
Framanritað er úr minningargrein sem
Þórhallur biskup Bjarnason reit í And-
vara, tímarit Þjóðvinafélagsins, tuttug-
asta og annað ór 1897.
er byrjað á stuttum sögum alvarlegs
efnis. Þá koma gatur, sem börn og
unglingar höfðu gaman af að spreyta
sig á að ráða. Þriöji undirkaflinn eru
orðskviðir og spakmæli og í þeim
næsta mikil úrval heilræöa. Þá koma
fjöldamargar lærdómsríkar dæmi-
sögur — flestar stuttar og sumar
bráöskemmtilegar, enda margar
heimsþekktar bókmenntaperlur.
Sjötti kaflinn er stuttur og er fyrir-
sögn hans hnyttileg tilsvör. Þá kemur
skemmtilegur kafli, sem ber heitiö:
Sögur ýmislegs efnis. Hafa sumar
þeirra veriö teknar með í lesbækur
allt fram á þennan dag. Dæmi: Ljónið
og Androkles, Washington og undir-
hershöfðinginn, Hestur Hassans o.fl.
o.fl. — Flestar eiga það sammerkt,
að flytja einhvern mannbætandi
boðskap.
Áttundi kaflinn flytur íslenzk kvæöi,
alls 10 bls. Þar er hiö undurfagra
kvæði Steingríms Thorsteinssonar
Grátittlingurinn. Mjög vel við hæfi
barna. Þarna er Þorraþrællinn, hans
Kristjáns fjallaskálds: Nú er frost á
fróni, Dalvísur Jónasar: Fífilbrekka
gróin grund og kvæði Steingríms:
Haustkvöld: Vor er indælt, ég þaö
veit. Þar er t.d. þessi hugljúfa vísa:
Elli, þú ert ekki þung, anda guði
kærum. Kvæðin hvert öðru fegurra.
Ágætlega valin fyrir börn og ungl-
inga. í níunda kaflanum eru þrjú H.C.
Andersen ævintýri, Engillinn. Litla
stúlkan meö eldspýturnar og Klukk-
an.
Tíundi kaflinn er um hina frægu
þjóðheju Forn-Grikkja, Herkúles —
og heitir frásögnin: Herkúles á vega-
mótum. Er frásögnin birt eins og
Xenófón lagði Sókratesi hana í munn.
Þá eru börnin í ellefta lesmálskafl-
anum minnt á Hávamál. Vits er þörf
— Byrði betri. Annað fornkvæði
Hugsvinnsmál er svo kynnt í 12.
kafla. Lokakafli lesmálshluta Alþýðu-
bókarinnar heitir svo Kraftur sjálfra
vor. Þar eru margar örvandi og
hvetjandi frásagnir af mikilmennum
sögunnar og heita frásagnir þessum
nöfnum: Iðnaöarmenn, Vísindamenn,
Listamenn, Ástundun og þol, Auðæfi,
Aö mennta sig sjálfur, Störf og
eftirdæmi, og Sæmdarmenn.
Annar aöalkafli bókarinnar fjallar
um Landafræði, Dýrafræði, Grasa-
fræði, Steinafræði, Líkamsfræöi
mannsins og auk þess er kafli um
höfuöskepnurnar, þ.e. um jörð, loft,
eld og vatn, svo og um tímataliö.
í þessum kafla er furöumikinn
samþjappaðan fróðleik að finna, og
er hægt aö gefa nokkra hugmynd um
það með því að nefna heiti undirkafl-
anna.
Fyrsti kafli landafræðiþáttarins
heitir: Um heiminn, sá annar: Um
jarðarhnöttinn eða yfirborö hans. Sá
þriðji er um íbua jarðarinnar, sá fjórði
um afurðir jarðarinnar. — Vil ég
fullyrða, aö sá, sem hefir tileinkaö sér
efni þessara kafla bókarinnar til
fullnustu, er síöur en svo blankur í
landafræöi.
Þá kemur að dýrafræöinni. Þar er
þá fyrst frætt um Beindýr, þ.e.
spendýr, fugla, skriödýr, pöddur og
fiska. Og í ööru lagi um Hin beinlausu
dýr: A Liödýrin og B Lindýrin. Þarna
er mikinn og margvíslegan náttúru-
fræöifróöleik að finna.
í grasafræðinni er líka komiö furöu
víöa viö: Þar er fjallað um Viöi, þ.e.
skógargróður, um kjarr og lyng, um
grastegundir, ýmsar aörar jurtir og
aö lokum um sveppi og mosa.
Steinaríkinu eru aöeins helgaöar
hálf þriðja blaösíða, en það efa ég, að
jafnvel framhaldsskólar vorir skili
nemendum sínum yfirgripsmeiri eöa
gleggri þekkingu um þennan þátt
náttúrufræðinnar, en þessi gamla
kennslubók gerir.
Kaflinn um mannslíkamann fær þó
nokkuö mikið rúm í bókinni, en er
jafnframt samanþjappaður og efn-
ismikill.
Níundi kafli bókarinnar, um höfuð-
skepnurnar, þ.e. náttúruöflin, er al-
þýðlegur og yfirgripsmikill. Þar er í
senn um að ræða jaröeðlisfræði og
veöurfræöi og þó um fleira fjallað.
Næsti efnisþáttur bókarinnar nefn-
ist Hringferö frumefnanna, og gerir
ýmsum þáttum eölisfræöi og efna-
fræði skil.
Vísnaþáttur
Margt þó verði
af sorta svert
Það finn ég greinilega á þeim, sem
hringja vegna vísna aö þaö eru ekki síst
gömlu vísurnar, sem þeir lærðu og kunnu
í æsku, en nú rifjast upp, sem gleðja augu
þeirra. Kona ein lét nýlega til sín heyra,
fór með gamla stöku, sem ég kunni líka í
æsku minni, vorum viö þó sitt úr hvorum
landsfjóröungi. Ég hélt að vísan væri úr
Breiðafjarðareyjum, það þarf ekki að
vera rétt. Hún er svona:
Þú ert að smíða, þundur skíöa,
þig æ prýða verkin slyng.
Ég er að skríða vesæll víöa
vafinn kvíða og mótiæting.
Mér þykir gott að fá að heyra hljóöiö í
gömlum og nýjum vísnavinum. — Þessa
hefuröu heyrt áöur. Veistu nokkuð hver
orti? Rétt er hún svona:
Margt þó verði af sorta svert
særða lund má hugga.
Til eru menn sem geta gert
geisla úr hverjum skugga.
Kristmundur Bjarnason fræðimaður
birtir í tímaritinu Heima er bezt 6. hefti
1952 viðtal við Þorvald Sveinsson á
Sauöárkróki. Hann var fæddur 1868 aö
Hring í Stíflu í Skagafjaröarsýslu. Móðir
hans hót Rannveig Jónasdóttir. Hún var
systir Jónasar bónda í Hróarsdal, smá-
skammtalæknis og hagyröings. Þorvald-
ur segir: „Móðir mín var vel hagmælt.
Eftir hana er þessi kunna vísa, sem
margir fara þó ekki rétt með:
Mín burt feykist munaró,
móttur veikur hrakinn.
Líkt sem eik í eyöiskóg
oröin bleik og nakin.
Þessa vísu kvaö hún líka á gamalsaldri,
er kona færði henni kaffi í skál. Og mælti
hún fram vísuna um leiö:
Kaffi á skál hún miðlar mér,
mjúk og þjál í ræðum.
Hverabála bríkin er
búin sálargæðum.
Vísa eftir Jónas í Hróarsdal úr Ijóöa-
bréfi til mömmu:
Meins í rótum magnaða
mörg vill hvötin brýna.
Reyrður fjötrum forlaga
fer hver götu sína.“
Þetta eru dæmigerðar hagyrðingavís-
ur, með hæfilegum göllum og þó nokkr-
um kostum. Ég ætla nú aö setja mig á
háan hest, hugsa mér, að ég sé aö spjalla
um þessar vísur við áhugasöm ungviði.
Alit eru þetta hringhendur, rétt ortar.
Miörímsorðin í fyrstu vísunni eru eölileg
og blátt áfram. Hún er hafin yfir hinar
tvær. Munaró er skáldamál og algengt
orð í kveöskap. Rósemi hugans fer úr
skorðum og hún hrekst fyrir vindi. Hún
lætur þó ekki feykja sér langt. Gamla
konan líkir sér við rótfasta eik, eyðiskóg-
urinn gerir sviðið enn ömurlegra, kannski
er þar ofleikið, en lokaoröin eru sterk og
vel við hæfi. — í kaffistökunni verður
skáldkonan að grípa til langsóttrar kenn-
ingar, hverabálabrík. Það er rétt myndað
orð eftir þeirrar tíöar hætti, og hljómar
viökunnanlega. Hún gefur konunni hrós-
yrði almenns efnis í annarri og fjóröu
Ijóölínunni, eins og hún vildi segja, að
þess væri aö vænta, aö slík gæöa og
sómakona veitti sér, gamalmenninu, vel-
þegna hressingu. Má telja, að hún komist
vel frá þessu verkefni, vísan er dýrt
kveðin og ort umhugsunarlaust. En snjöll
er hún ekki. — Hið sama má segja um
stöku Jónasar. Fyrri hluti hennar er
Kafli um tímatalið gerir glögga
grein fyrir snúningi jaröar um möndul
sinn, og snúningi hennar um sólu, um
skipti dags og nætur, og um árstíða-
skipti. Þá er þar einnig gerð grein
fyrir gangi tungslins kring um jörö
vora, áhrifum þess á líffrumur, og
einnig eru þar skýröir tunglmyrkvar
og sólmyrkvar.
Þessum kafla lýkur svo með lof-
söngvum um dásemd tilverunnar. í
einum þeirra er þetta stef eöa viðlag:
„Þú ert mikill, hrópa ég hátt,
himnaguð, ég sé þinn mátt.“
Og þetta erindi úr Ijóði eftir Björn
Gunnlaugsson:
Upp, skapað allt í heimi hér,
að heiðra guð, vorn drottinn;
hið minnsta verk hans mikið er,
um mátt hans og allt ber vottinn.
og
Þótt kóngar fylgdust allir aö
meö auö og veldi háu,
þeir megnuöu ei hiö minnsta blað
að mynda á blómi smáu.
í þriðja meginkafla alþýðubókar-
innar er gerð ýtarleg grein fyrir
heimsálfunum, og nefndist hann jarð-
arlýsing.
Og þá er komið aö mannkynssög-
unni í næsta undirkafla. Fáein atriði
mannkynssögu nefnist hann í yfirlæt-
isleysi sínu, og þó er komið furöu
víða viö. Þessum atriöum eru t.d.
gerð dágóö skil, þótt í stuttu máli sé:
Frá Babylon. Frá Egyptum. Frá
Grikkjum. Dauði Sókratesar. Frá Al-
exander mikla. Frá Rómverjum. Frá
Noröurlöndum í fornöld. Frá upphafi
kristindóms. Frá Karli mikla. Frá
páfum og munkum. Frá krossferðum.
Frá riddurum á miööldum. Kristófer
Kolombus. Frá Marteini Lúter. Frá
Vilhjálmi af Oraníu. Frá Hinriki fjórða.
Frá Gustaf Adólf. Frá Pétri mikla. Frá
Friöriki öörum. Frá frakknesku
stjórnarbyltingunni. Stórveldin 5. Frá
Frökkum. Frá ítölum. Frá Prússum.
Frá Englum. Frá Rússum. Frá Austur-
ríki.
Get ég ekki annað en undrazt,
hversu mörgu er komiö aö í þessum
kafla, og nærri því að ná samfelldum
söguþræöi aöalatriða.
ósköp hversdagslegur, merkingin ekki
Ijóslega fram sett. Síöari hlutinn lýsir
forlagatrú. Smekkvís bragarsmiður hefði
forðast að tala um, að sá færi langt sem
fjötraður er. Það er margt að varast,
margs að gæta, bæði fyrir höfund sjálfan
og væntanlega njótendur vísunnar.
Þetta þykir sjálfsagt einhverjum óþarfa
hugleiðingar. En ef menn ætla að læra að
yrkja eða vilja meta kveðskap eftir
listfengi, er nauðsynlegt að gera strangar
kröfur. Menn verða að grandskoöa vísur
og kvæði. Það er ekki nóg að komast að
meiningunni. Ef lesendur gaumgæfa vel
skáldskapinn skerpist smekkur þeirra,
fólgnir fjársjóöir geta komiö í Ijós, en þaö
líka oröið að hismi, sem í fljótu bragöi
virtist merkilegt. Því dýrara sem rímiö er
því meiri hætta er á því að lesandinn láti
fánýta gyllingu blekkja sig. Verst er þó
þegar skáld eöa skáldefni hrífast af eigin
leirburði. Rímleiknin er góö íþrótt. En
hana má ekki misnota.
Hestur og falleg stúlka í góðu veðri. Er
hægt aö hugsa sér elskulegra yrkisefni
fyrir ungan hagmæltan ástfanginn pilt?
Heitir Þytur hesturinn,
hans er litur rauður.
Á honum situr fögur, fín,
falleg, vitur stúlkan mín.
J.G.J.