Morgunblaðið - 06.06.1998, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 1998 39
trðurlöndin og: kalda stríðið í Reykjavík 24. til 27. júní
Fremstu röð
srannsókna
ingar voru fastur liður í vígbúnaðarkapphlaupi risaveldanna.
Grænland í kjarnorkustefnu
Danmerkur og Bandaríkj anna
SVEND Aage Christensen, sem
starfar hjá utanríkismálastofn-
uninni dönsku'(DUPI), er einn
fjögurra sérfræðinga sem
halda erindi í þeim kafla ráðstefnunn-
ar, sem ber yfirskriftina „Hernaðar-
viðbúnaður vestrænna
ríkja í hánorðri". Erindi
Christensens fjallar um
Grænland í kjarnorku-
stefnu Danmerkur og
Bandaríkjanna
1951-1968.
Útgangspunktur er-
indis Christensens á ráð-
stefnunni er skýrsla sem
bandarísk stjómvöld út-
bjuggu að beiðni dönsku
stjórnarinnar um hlut-
verk Grænlands í hem-
aðaráætlunum kalda
stríðsins. Skýrslan var
lögð fram í fyrra.
Tildrög þess að þessi
skýrsla var gerð var iýrst
og fremst það írafár sem
upp kom þegar það upplýstist að á
sjötta áratugnum hefði forsætisráð-
herra Danmerkur gefið Bandaríkja-
mönnum leynilega heimild til að
geyma kjarnorkuvopn á Grænlandi.
Þetta upplýstist með því að árið
1995 léttu stjórnvöld í Kaupmanna-
höfn leynd af skjali frá 1957, sem var
leynileg yfirlýsing frá þáverandi for-
sætisráðherra, H.C. Hansen, sem
beint var til bandarískra stjórnvalda.
„I þessu skjali veitti Hansen Banda-
ríkjamönnum ekki beinlínis heimild,
heldur það sem kalla má „grænt ljós“
á að kjarnorkuvopn yrðu geymd á
Grænlandi," sagði Christensen í sam-
tali við Morgunblaðið.
í kjölfar þessarar yfirlýsingar voru
sprengjur hlaðnar kjarnaoddum, sem
langdrægar flugvélar báru, geymdar
um átta mánaða skeið í Thule-herstöð-
inni. En að sögn Christensens var
þetta „græna ljós“ notað til að koma
fyrir fleiri tegundum kjarnorkuvopna
á Grænlandi, svo sem loftvarnaflaug-
um og flaugum sem skotið var úr flug-
vélum. Hætt var að hafa slíkar flaugar
tiltækar á Grænlandi 1965.
„Síðasta gerð kjarn-
orkuvopna sem kom við
sögu á Grænlandi voru
sprengjumar um borð í
B-52-sprengjuflugvélun-
um, sem sveimuðu allan
sólarhringinn yfir Græn-
landi samkvæmt air-
horne-aiert-áætluninni
svokölluðu," sagði
Christensen. Þessi áætl-
un var í gildi á tímabilinu
1958-1968. Ástæðuna
fyrir því að erindi
Christensens á ráðstefn-
unni endar 1968 segir
hann vera þá, að 21. janú-
ar 1968 brotlenti ein
þessara stóra sprengju-
flugvéla, hlaðin kjam-
orkusprengjum, á ísnum við Thule-
stöðina. „Þetta slys olli því að danska
„græna ljósið“ breyttist í rautt ljós.
Bandarískum ráðamönnum voru borin
þau skilaboð að það samræmdist ekki
stefnu dönsku stjómarinnar í kjarn-
orkumálum að flugvélar hlaðnar
kjarnorkusprengjum flygju yfir
Grænland.
Eina kjarnorkuvopna-
lausa svæðið
I kjölfar nokkurra mánaða samn-
ingaviðræðna milli danskra og banda-
rískra stjórnvalda varð samkomulag
um að kjarnorkuvopn skyldu ekki
koma inn í loft- eða landhelgi Græn-
lands nema í sérstökum undantekn-
ingartilvikum sem samið skyldi um
sérstaklega. Þetta samkomulag varð
hluti af bindandi samningi Bandaríkj-
anna og Danmerkur um varnir Græn-
lands. „Þannig varð Grænland eini
hluti danska konungsríkisins sem í
skilningi alþjóðalaga var yfirlýst
kjarnorkuvopnalaust svæði.“
Auk þess að tala um kjarnorkuvopn
á Grænlandi hyggst Christensen
skýra í erindi sínu aðrar hliðar á hern-
aðartengdu starfi sem fram fór á
Grænlandi á tímum kalda stríðsins.
I fyrsta lagi er þar um að ræða
njósnaflug sem haldið var úti fyrir
daga gervihnattanna og í öðru lagi
hernaðarlegar rannsóknir. Umfangs-
mest þessara rannsóknaverkefna var
áætlun frá árinu 1960 um að leggja
mjög stórt gangakerfi í jökulhelluna. í
þessu gangakerfi var hugmyndin að
komið yrði fyrir miklum fjölda eld-
flauga, sem flytja átti á milli eftir járn-
brautum. Áætlunin gerði ráð fyrir allt
að 11.000 manna liði her- og tækni-
manna, sem átti að sjá um rekstur
þessarar ævintýralegu herstöðvar.
Fallið var frá þessum áformum 1962.
Thule-stöðin mikilvægari
en Keflavík
Aðspurður um muninn á mikilvægi
herstöðvarinnar í Keflavík og Thule-
stöðvarinnar á Grænlandi eftir lok
kalda stríðsins sagði Christensen að
það væri að sínu mati auðveldara að
láta eitthvað annað koma í staðinn fyr-
ir Keflavíkurstöðina en Thule-stöðina.
Þau verkefni sem nú séu unnin á eða
út frá Keflavíkurstöðinni - þeirra mik-
ilvægast sé eftirlit með umferð í og á
hafinu umhverfís landið og í lofthelg-
inni yfir þvi - sé mögulegt að inna af
hendi án þess að Bandaríkjamenn
haldi úti herstöð á Islandi. Erfiðara sé
að finna eitthvað sem komið geti í
staðinn fýrir Thule-stöðina, en mikil-
vægi hennar felist eftir sem áður ekki
sízt í viðvörunarkerfinu gegn eld-
flaugaárásum, sem Bandaríkjamönn-
um þyki enn mikilvægur þáttur í ör-
yggiskeifi sínu.
Svend Aage
Christensen
Telur rannsóknir á orsökum
kalda stríðsins gallaðar
ndurinn
3i leið
oka
tríðsins
Arbatov er fæddur í Ukraínu árið
1923. Hann stundaði nám við Stofn-
un uni alþjóðasamskipti í Moskvu og
lauk því með gráðu í alþjóðarétti. f
byijun sjöunda áratugarins var hann
gerður að meðlimi í sovésku vísinda-
akademíunni.
Allt fram að hruni Sovétríkjanna
gegndi hann ýmsum ábyrgðarstörf-
um en kunnastur varð hann sem ráð-
gjafi Sovétleiðtoga í málefnum
Bandaríkjanna. Hann stofnaði meðal
annars Rannsóknarstofnun um mál-
efni Bandaríkjanna og Kanada í
Moskvu.
Man eftir Keflavíkurveginum,
hótelinu, Höfða og veðrinu
Arbatov segir að eftir Höfðafund-
inn hafi hann öðlast aukinn skilning
á orsökum kalda stríðsins. Hann seg-
ist varla búast við að nýjar rann-
sóknir fræðimanna muni breyta
skoðunum hans á þessu sviði veru-
lega, enda hafi hann fylgst náið með
málum um langt skeið.
Arbatov segist hlakka til að koma
til Islands, bæði vegna ráðstefnunn-
ar og vegna þess að í fyrri ferð hans
gafst lítið tækifæri til skoðunar-
ferða. Hann segist muna eftir leið-
inni frá Keflavíkurflugvelli til
Reykjavíkur, eftir hótelinu þar sem
hann bjó og Höfða og veðrinu, sem
lionum þótti undarlegt, en fátt annað
þafi hann séð af Islandi.
Valur segir að einnig sé mikilvægt
að setja Island í norrænt samhengi
kalda stríðsins. Hann bendir til dæm-
is á að Islendingar hafi leitað bæði til
Dana og Norðmanna um ráð varð-
andi ýmsar ákvarðanir í öryggismál-
um landsins, meðal annars um aðild
að Atlantshafsbandalaginu og her-
stöð Bandaríkjamanna. „íslendingar
tóku sér þessar tvær þjóðir til fýrir-
myndar í ákvörðunum og þeir hefðu
til dæmis varla gerst aðilar að Atl-
antshafsbandalaginu ef þær hefðu
ekki tekið þá stefnu. Bandaríkjamenn
reyndu líka stundum að beita þeim
fyrir sig þegar þeir vildu fá einhverju
framgengt á íslandi. íslendingar
horfðu hins vegar mun minna til Svía
og hlutleysisstefnu þeirra enda var
staða þeirra og Finna töluvert önnur
en hinna Norðurlandaþjóðanna."
Valur segist reyndar vænta mikils
af umræðu um hlutleysisstefnu Svía
og Finna í kalda stríðinu enda sé þar
ýmislegt í endurskoðun. Nú er verið
að meta kosti þessarar stefnu og
galla fyrir þessi ríki og samband
þeima við stórveldin. Komið hefur í
ljós, að samskipti Svía við Banda-
ríkjamenn voru mun nánari en talið
hefur veri á hernaðarsviðinu. Einnig
er tekist á um samskipti Finna og
Sovétmanna. Á dögum kalda stríðsins
var sátt um utanríkisstefnu Finn-
lands. Sumir sagnfræðingar telja, að
Finnar hafi fylgt raunsæisstefnu,
sem hefði reynst þjóðinni vel, en aðr-
ir eru þeirrar skoðunar, að Finnar
hafi gengið of langt í sáttavilja sínum
gagnvart Sovétmönnum.
Framsaga Vals á ráðstefnunni
verður um hlutverk Islands í hemað-
aráætlunum Bandaríkjanna 1945-65
en um það fjallaði hann að nokkru
leyti í áðurnefndri bók sinni, „í eld-
línu kalda stríðsins". Um þessar
mundir vinnur Valur m.a að fram-
haldi hennar, með rannsóknum á
samskiptum Islands og Bandaríkj-
anna á sjöunda áratugnum.
Nánari upplýsingar um ráðstefnuna
er að finna á heimasíðu undir slóðinni
www.coldwar.hi.is.
GEIR Lundestad, prófessor í
sagnfræði við Oslóarháskóla,
stýrir norsku Nóbelsstofn-
uninni og er einnig ritari
nefndarinnar sem úthlutar friðarverð-
launum Nóbels. Hann mun taka þátt í
pallborðsumræðum á
ráðsteftiunni í Reykjavík
og ætlar að beina sjónum
sínum að kaldastríðs-
rannsóknum í gegnum
tíðina. Mun hann þar
rökstyðja þá skoðun sína
að þessar rannsóknir
hafi ekki skilað eins
miklum skilningi á or-
sökum kalda stríðsins og
gera hefði mátt ráð fyrir.
Rannsóknir á orsökum
kalda stríðsins skiptast í
tvær meginstefnur að
sögn Lundestads. Fyrri
stefnan er hinn svokall-
aði „gamli skóli“ sem fól í
sér þróun þriggja megin
kenninga á orsökum kalda stríðsins.
„Nýi skólinn" leitast hins vegar við að
finna orsakir kalda stríðsins á gmnni
nýrra heimilda sem fræðimenn hafa
einungis nýverið fengið aðgang að,
sérstaklega í Rússlandi en einnig í
öðram löndum eins og Kína og jafnvel
Bandaríkjunum þar sem frekari
heimildir hafa litið dagsins ljós.
„Ég vil hins vegar halda því fram
að þessi „nýja umræða" sé á margan
hátt framhald af þeirri gömlu, beini í
mörgum tilfellum sjónum sínum að
sömu spurningunum og á heldur
óheppilegan hátt.“ Lundestad segist
aðspurður þeirrar skoðunar að rann-
sóknir á orsökum kalda stríðsins hafi í
raun verið gallaðar. Auðvitað sé mikið
að græða á þeim hundruðum ef ekla
þúsundum bóka sem ritaðar hafa ver-
ið en að við hefðum ekki lært jafn
mikið af þessum rannsóknum og gera
mætti ráð fyrir.
„Það er eitt af stóra vonbrigðunum
að okkur skuli ekki hafa tekist að fjar-
lægjast þær rannsóknir sem gerðar
voru strax við upphaf kalda stríðsins.
Margt af því sem var ritað á sjötta
áratugnum hefur, þrátt
lýrir allar þær rannsókn-
ir sem gerðar hafa verið
síðan, enn ekki verið
endurbætt. Að mörgu
leyti erum við nú aftur
komin á þann byrjunar-
reit sem sagnfræðingar
vora í á sjötta áratugn-
um. Þessi staðreynd
veldm- miklum vonbrigð-
um.“
Þrjú heilræði
Lundestad segist hafa
þrjú heilræði um hvernig
haga eigi rannsóknum á
orsökum kalda stríðsins.
„Fyrsta heilræðið er að
við eigum að leggja áherslu á að
hverfa frá spurningunni um hverjum
sé um að kenna að kalda stríðið varð
að veruleika. Við höfum velt okkur of
mikið upp úr sekt og sakleysi en
spumingin er í sjálfu sér siðferðileg
og pólitísk og við sagnfræðingar get-
um illa svarað henni á nokkurn mark-
tækan hátt. Við ættum því fýrst og
fremst að rannsaka hvað gerðist og
hvers vegna það gerðist en ekki
hverjum var um að kenna.“
Aðspurður viðurkennir Lundestad
að vissulega sé mjög erfitt að ræða or-
sakir kalda stríðsins án þess að upp
komi spurningin um sekt og sakleysi
því áhrifa kalda stríðsins gæti enn í
stjórnmálum líðandi stundar í mörg-
um löndum. „En þótt auðvitað hljóti
samtíminn alltaf að endurspeglast í
verkum okkar tel ég að við hefðum
ekki átt að þurfa að verða fyrir svo
miklum áhrifum af samtímaatburðum
í rannsóknum okkar.“
Lundestad tekur sem dæmi að hér
áður fyrr hafi menn sakað Sovétríkin
um að bera ábyrgð á því að kalda
stríðið hófst. Á tímum Víetnam-stríðs- '
ins hafi menn farið að kenna Banda-
ríkjunum um og þegar síðan tók við
„þíða“ í samskiptum stórveldanna hafi
verið farið að dreifa ábyrgðinni jafn-
ar. „Síðan liðuðust Sovétríkin í sundur
og við enduðum aftur á byrjunarreit
og tráum þvi að Sovétríkin ein og sér
beri sökina."
Annað heilræði Lundestads felst í
því að sagnfræðingar verði að kanna
samspO ólíkra þátta. Hann segir að
hér áður fyrr hafi menn einbeitt sér
að rannsóknum út frá sjónarhóli
Bandaríkjanna en með nýja skólanum
hafi athygli manna mjög beinst að
Sovétríkjunum. Augsýnilega væri því
þörf á að rannsaka samspil gamla og
nýja skólans að þessu leyti til, milli
austurs og vesturs og á milli Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna.
Kalda stríðið var flókið fyrirbæri
„I þriðja lagi tel ég að við þurfum
að hætta að trúa á gildi rannsókna
sem bjóða aðeins eina útskýringu á
aðgerðum stórveldanna. Hér má taka
dæmi af „endurskoðunarsinnum“
gamla skólans sem telja að alla þætti
bandarískrar utanríkisstefnu megi út-
skýra með tilvísun í efnahagsþætti, og
þá fyrst og fremst kapítalisma. I
„nýju umræðunni" höfum við síðan -
fræðimenn sem telja að allt megi út-
skýra með tilvísun í hugmyndafræði
kommúnismans. Ég tel að í báðum til-
fellum séu menn á villigötum. Kalda
stríðið var mjög flókið fyrirbæri þar
sem þátttakendur, og skipti þá engu
hvoram megin víglínunnar þeir stóðu,
höfðu margvíslegar ástæður til að
haga sér eins og þeir gerðu.“ ^
Geir Lundestad