Morgunblaðið - 28.06.1988, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚNÍ 1988
Skáldsagan
Erlendar baekur
Sigurlaugur Brynleifsson
Milan Kundera: The Art of the
Novel. Þýtt af Lindu Asher. Fab-
er and Faber 1988.
Greinamar í þessu greinasafni
birtust í tímaritum og blöðum á
árunum 1984 til 1987. Þær snerta
allar skáldsöguna og skáldsöguritun
og þann heim, sem höfundamir
byggja, þá ekum heim 20. aldar.
Kundera er Evrópumaður, nánar
Mið-Evrópumaður. Heimur hans var
menningarheimur Habsborgara-
ríkisins, en þaðan komu flestir þeir
höfundar sem settu saman merk-
ustu skáldsögur 20. aldar og það
er einkum um þá og verk þeirra sem
Kundera fjallar í þessum greinum.
Hann skrifar um skáldsöguna sem
bergmál af hlátri Drottins, sbr.
júðskan málshátt: Maðurinn hugsar,
Guð hlær. „En af hveiju hlær Guð
þegar hann sér manninn hugsa? Af
því að maðurinn er aldrei sá, sem
hann telur sig vera...“ Og Kund-
era heldur áfram: „Cervantes varð
fyrstur til þess ásamt Rabelais að
skrifa hinar fyrstu evrópsku skáld-
Milan Kundera
sögur. Rabelais heyrði Guð hlæja
og þá vissi hann að kveikja skáld-
sögunnar var húmorinn. Rabelais
notar orðið „agélaste" sem er dreg-
ið af grísku orði, sem þýðir maður,
sem hlær ekki, maður sem hefur
enga kímnigáfu ... Enginn friður
verður með höfundi skáldsögunnar
og „angélastanum“, því að hann
hefur aldrei heyrt Guð hlæja. „Agél-
astinn" veit sannleikann, hann veit
að allir menn hugsa eins og að þeir
séu nákvæmlega það sem þeir álíta
að þeir séu . ..“ Þessar setningar
eru úr ræðu sem Kundera hélt við
móttöku Jerúsalem-verðlaunanna,
sem hann hélt vorið 1985 í Jerúsal-
em og kallaði: Skáldsagan og Evr-
ópa.
Titill þessarar ræðu gæti allt eins
verið titill þessa safns greina og rit-
gerða. Kundera ræðir einnig í tilvit-
naðri ræðu um hlut gyðinga í sam-
þjóðlegri menningu Evrópu. ísrael
er evrópskt menningarríki, þótt það
liggi utan Evrópu. Gyðingar eiga
drýgri þátt í menningarsögu Evrópu
en margar Evrópuþjóðir og þegar
talað er um evrópska menningu þá
er hún einnig gyðingleg menning
sem lifir í ísrael nútímans.
Kundera vitnar í Husserl og Heid-
egger um það, sem þeir nefna „die
Lebenswelt", sem er að vera í heim-
inum, hluti hans og líf hans sam-
kvæmt Heidegger: „In-der-Welt-
sein“. Þessi kennd breyttist við
aukna sérhæfingu og þekkingu,
„því meir sem maðurinn jók við
þekkingu sína innan ákveðinna sér-
sviði, því fjarlægari varð hann
heims-heildinni og sjálfum sér og
„gleymdi því að vera“ (Heidegger).
Maðurinn er nú hlutur á valdi afla
(tækni, stjómmálastefna og sögu)“.
Kundera telur, að viðfangsefni
Heideggers í „Sein und Zeit“ um
innstu verund mannsins í tíma og
heimi, hafí verið viðfangsefni skáld-
sögunnar í Evrópu frá Rabelais og
Cervantes — Gargantua og
Pantagruel og Don Quixote og allt
fram á vora daga. Skáldsagan er
ekki aðeins lýsing raunveruleikans
heldur lýsing verundar, lýsing þess
sem gerlegt er fyrir manninn að
reyna og vera. Kundera stiklar á
helstu verkum bókmenntasögu Evr-
ópu, en í þeim öllum er verundin
aðalefnið, rannsókn tilverunnar,
endalausir möguleikar mannsins og
mannheima. Hinn svokallaði raun-
veruleiki er skilinn á margvíslegan
hátt og þrengstur verður hann í
sósíalrealismanum, en verundin eins
og Kundera skilur það hugtak, er
inntak skáldsögunnar. Hann fjallar
um verk Rabelais, Cervantes, Dide-
rots, Flauberts, og einkum Musils,
Brochs og Kafka og Haseks.
„Svefngenglamir" eftir Broch verða
honum tilefni til íhugana um það
hmn gildanna sem er m.a. inntak
verks Brochs, en það er hmn gild-
anna og stöðlun mannanna sem
ógnar menningunni og skáldsögunni
nú á dögum, Kundera spyr: „Hvar
em arftakar Octavio Paz eða René
Char? Hvar em stórskáldin nú? Það
er nokkur tími síðan fljótið, næturg-
alinn og stígurinn yfír akrana hvarf
úr meðvitundinni. Enginn tók eftir
því þegar það gerðist. Ef menn hafa
glatað hæfíleikanum til að þarfnast
og njóta skáldskapar, tekur þá
nokkur eftir því þegar skáldskapur-
inn hverfur?"
Kundera varð ekki vært í Tékkó-
slóvakíu eftir atburðina 1968, hann
settist að á Vesturlöndum. I ætt-
landi hans lagðisT hin dauða hönd
kommúnismans yfír þjóðina og lam-
aði enn frekar en áður alla raun-
vemlega vemnd og þar með allan
skáldskap og listir. Það vom „angél-
astamir" sem tóku völdin, þeir vissu
og vita allt um þarfir og hegðun
mannsins, þeir vita hver sannleikur-
inn er og þar með hvert stefnir, þar
er ein. átt, allt ákveðið fyrirfram,
hin samfélagslega nauðsyn ríkir.
Einkalíf er hættulegt samfélaginu
og þessvegna verður ríkisvaldið að
vita allt um hvern einstakling, ríkis-
valdið verður „Kastali Kafka“, al-
ræðisstjómin er óræð í augum þegn-
anna en þegnamir gegnsæ fyrir-
brigði, sem þjóna nauðsyninni.
Stöðlunin er ekki lengur bundin við
alræðisstjórnir, mildara og ísmeygi-
legra forráðskerfi er þegar komið á
í svonefndum lýðræðisríkjum. Áróð-
ur og fjölmiðlar og fræðslukerfi,
sem takmarkar sjálfsvitundina og
AUMA - Augíýs & markaðsmál M.
Steinakrýl
er meira en
venjuleg málning
Steinakrýl hefur jafnlítið viðnám gegn
rakastreymi og Steinvari 2000. Sé Steinakrýl
sett á Vatnsvaraborinn flöt, fæst mjög góð vörn
gegn slagregni.
Steinakrýl hleypir raka í gegnum sig, tvöfalt
betur en hefðbundin plastmálning.
• Smýgur vel og bindur duftsmitandi fleti.
• Hleypir raka úr steininum mjög auðveldlega í
gegnum sig.
• Þolir að málað sé við lágt hitastig.
• Þolir regn fljótlega eftir málun.
• Frábær viðloðun.
• Mikið veðrunarþol.
• Grunnun yfirleitt óþörf.
• Sé grunnað með Vatnsvara, næst sambærileg
vatnsheldni og með Steinvara 2000.
Vandaðu valið og veldu
útimálningu við hæfi.
málning'f
allt frumkvæði og innrætingar sam-
félagslegan eða jarðligan skilning
allra fyrirbrigða og útilokar skáld-
skapinn verður grundvöllur skrif-
ræðis og forráðshyggju. Smekkur
lágkúrunnar mótar einstaklingana,
„kitschið" eða flautirnar og sullum-
bullið kemur í stað eiginlegs skáld-
skapar og lista. Kundera skilgreinir
hugtakið „kitsch" í orðalista 63ja
orða, sem er m.a. ætlaður þýðendum
skáldsagna hans, en hann gangrýn-
ir ýmsa þýðendur sína, sem hann
telur óvandaða og ónákvæma.
Broch notar hugtakið „kitsch" um
tilfínningavæmni þá og sjálfsunum
sem var samfara blautlegri gervi-
rómantík og almúga-smekk síðari
hluta 19. aldar, einkanlega í þýska
málheiminum. Kundera segir að í
Prag hafi orðið verið notað sem
andstæða sannrar listar. Þegar
Kundera notar hugtakið í „Óbæri-
legum léttleika tilverunnar" þá var
það nýtt í frönskum málheimi, þar
er andstæða sannrar listar, afþrey-
ingarefni, skemmtiefni, sönn list og
gervi- eða hermilist. Kundera notar
hugtakið um það sem hann kallar
gervi-tónlist og hermitónlist og
nefnir Tsjajkovskíj, Rakhmanínov
og Horowitz sem píanóleikara í því
sambandi svo og um Hollywood
„kvikmyndir, þar sem góð bók-
menntaverk eru útþynnt og aukin
tilfínningaslepju, sem ekki vottar
fyrir í verkunum sjálfum. „Kitsch-
andinn, sem mótar ýmis verk, sem
eiga að teljast til nútíma-bók-
mennta, vekur mér meiri og meiri
leiða."
Kitschið eða flautimar er ekki
bundið gervi-listum og bókmennt-
um, það blómstrar í stjórnmálum,
þar ber það sína átakanlegustu og
álappalegustu ávexti, í kauðalegri
tjáningu og innantómu fjasi lág-
menningar og lágkúrulegs almúga-
smekks. Allar tilraunir til skýrrar
tjáningar og vafningalausrar um-
fjöllunar ná ekki lengur að ijúfa
þann andlega þokuheim sem liggur
yfir samfélaginu og gegnsýrir með-
vitund háttvirtra kjósenda. Svo ekki
sé minnst á flauta-flóðið sem rennur
frá sálfræðingum, og þeim skara
kennslufræðinga og uppeldisfræð-
inga, félagsfræðinga og fóstra sem
eru jafn óteljandi og eyjarnar á
Breiðafirði og Vatnsdalshólar Þegar
orðin sem enn eru notuð hafa glatað
merkingu sinni þá verður kitschið
ríkjandi í meðvitund og málheimi.
Kundera kemur aftur og aftur
að harmsögu þjóðar sinnar, sem er
einnig harmsaga hluta þeirra Mið-
Evrópu, þar sem var vettvangur
merkustu rithöfunda og skálda
heimsins, áður en veldi þursanna
útrýmdi skáldskap og listum og drap
skáldsöguna.
Kundera rekur ástæðurnar fyrir
því, að skáldsagan er dauðadæmd
í „alþýðuríkjunum". Skáldsagan
þrífst ekki í samfélagi, þar sem
menn hafa fundið hinn eina sann-
leika, heimur skáldsögunnar er af-
stæður og tvíræður, endanleg lausn
er þar ekki finnanleg, allt getur
gerst. Höfundurinn skapar heima
skáldsögunnar og ef skáldsagan
stendur undir nafni, þá hlýtur hún
að stangast á við þursaveldið, sama
er að segja um ljóðið. Góður rithöf-
undur sér alltaf nýjar hliðar á
mennskri verund og reynslu, það
er „andi skáldsögunnar". Þessi
reynsla getur verið óræð og legið
til allra átta. Slík verk eru bann-
færð í ríkjum „alþýðunnar“, þar er
einn stígurinn eða öllu heldur hrað-
brautin og forystusveit alþýðunnar
veit nákvæmlega hvað muni gerast
á þeirri braut inn í ríki framtíðarinn-
ar.
Kundera skrifar um þá rýmun
tilveru mannsins, sem er einkenni
nútímans, líf einstaklingsins koðnar
niður í nýtnishlutverk innan sam-
félagsins, vinnudýr atvinnumarkað-
arins, matað á „kitschinu" — flaut-
unum — og staðlað að lágkúru ald-
arfarsins. Hann telur, að skáldsögu
höfundar á borð við Kafka, Musil,
Mann og Broch gegni hlutverki
vökumannsins og tjái kenningar
Husserls og Heideggers um „Leb-
enswelt" og fyllingu mennsks lífs í
„in-der-Welt-sein“, sem er með orð-
um Jónasar Hallgrímssonar „heldur
vil ég kenna til og lifa . . .“
Þessi bók Kundera er mjög efnis-
mikil og hún á erindi til allra og er
verulega þörf hugvekja.