Morgunblaðið - 30.08.1981, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1981
69
Rætt við Jón
Gunnar Ottósson,
sem um þessar
mundir er að ljúka
doktorsprófi
í vistfræði skor-
dýra og plantna
VÍSINDASJÓÐUR hefur ný-
lega lokið veitinifu styrkja íyrir
árið 1981. Þetta er i 24. sinn
sem úthlutað er úr sjóðnum, en
alls voru veittir 92 styrkir alls
að fjárha-ð rúmar þrjár milljón-
ir króna.
Meðal þeirra er styrk hlutu
að þessu sinni er Jón Gunnar
Ottósson, sem um þessar mund-
ir er að ljúka doktorsprófi i
vistfræði skordýra og píantna.
Hann fékk 60.000 krónur i
styrk til rannsókna á samskipt-
um skordýra og plantna á
íslandi. bar sem Mbl. þótti
viðfangsefnið forvitnilegt var
lcitað til Jóns Gunnars og hann
beðinn um að segja öriitið frá
rannsókninni.
Jón Gunnar býr ásamt fjöl-
skyldu sinni í vinalegu húsi á
róiegum stað í Mosfellssveit,
fjarri erilsömu borgarlífinu. Að-
spurður, hvað vakið hefði áhuga
hans fyrir þessu ákveðna við-
fangsefni sagðist Jón Gunnar
aldrei hafa skilið hvers vegna
plöntur væru étnar. „Af hverju
éta plönturnar til dæmis ekki
lífið alveg eins og lífið étur
plönturnar?" Það eru spurningar
af þessu tagi, sem Jón Gunnar
sagðist meðal annars leita svara
við í rannsóknum sínum.
„Doktorsritgerð mín, sem ég
hef nú lokið við að skrifa, en á
eftir að fara út og verja, fjallar
um samskipti skordýra og
burkna í Bretlandi. Þar kemur
fram að burknar eru minna étnir
af skordýrum en aðrar plöntur
og hvers vegna. í framhaldi af
rannsóknum mínum í Bretlandi
fannst mér fróðlegt að kanna
með hvaða hætti samskipti skor-
dýra og plantna væru á íslandi
og skoða ég burknana sérstak-
lega. Hér virðist ætla að koma
það sama í ljós og í Bretlandi,
það er að segja að skordýr líti
síður við burknum en öðrum
plöntum, því ennþá hef ég ekki
fundið eitt einasta kvikindi hér á
landi sem lifir á burknum.
Aðeins um 1100
skordýrategundir
á íslandi
Rannsóknir mínar á Íslandi
byrjaði ég núna í vor, en í sumar
hef ég ekki gert mikið annað en
að safna skordýrum. Skordýrun-
um safnaði ég út um allt land,
aðaliega þó á Suður- og Vestur-
landi. Ég lagði sérstaka áherslu
á að skoða á hvaða plöntum
skordýrin lifa, en nú á ég eftir að
vinna úr þeim upplýsingum, sem
ég hef verið að afla mér.
Á íslandi lifa um 1100 skor-
dýrategundir, sem er tiltölulega
litið miðað við það sem er í
öðrum löndum. Rannsóknir sem
hérlendis hafa verið gerðar á
þessu sviði fram til þessa hafa
fyrst og fremst beinst að því að
finna þessar tegundir og flokka
þær, en í því felst mikil vinna.
Ég legg hins vegar áherslu á að
athuga hvernig þessi skordýr
lifa. Sum eru rándýr, önnur eru
sníkjudýr og enn önnur eru
rotverur. Um fjórði til fimmti
hluti þeirra skordýra sem lifa á
íslandi lifa á plöntum, en það
eru einkum þau, sem ég hef
áhuga fyrir að rannsaka, svo og
plönturnar sem þau lifa á,“ sagði
Jón Gunnar.
Margar plöntur
geta falið sig fyrir
skordýrum
Aðspurður sagðist Jón Gunnar
hafa unnið mest úti við í sumar,
safnað og skoðað skordýr og
plöntur og athugað hvaða hluta
plöntur handa fiðrildunum,"
sagði Jón Gunnar.
Forvitnin rekur
hann áfram
Að sögn Jóns Gunnars vinnur
hann einn við rannsóknir sínar
en hefur g; tað leitað til annarra
með sérstök vandamál.
„Einkum leita ég til Erlings
Ólafssonar með að greina skor-
dýrin i sundur og hefur hann
veitt mér góða hjálp."
En hvers vegna að rannsaka
skordýr og plöntur? Krefst þetta
ekki mikiilar þolinmæði?
„Jú, vissulega þarf þolinmæði
við þetta, en ætli það sé ekki
aðallega forvitnin sem rekur mig
áfram. Það er mjög gaman að
fylgjast með þessum dýrum og
lifnaðarháttum þeirra. Milli
skordýra og plantna er háð eilíft
stríð og er það stríð búið að
ganga i þúsundir ára. Plantan
finnur upp aðferðir til að losna
við að verða étin af skordýrum,
en skordýrin koma sér aftur á
móti upp aðferðum til þess að
sigrast á vörnum plöntunnar og
síðan koll af kolli.
Hins vegar er mjög auðvelt að
eyðileggja þetta samspil plantna
og skordýra, til dæmis með
úðun, klippingu og áburðargjöf.
Þegar tré eru úðuð til þess að
losna við blaðlúsina, eins og
algengt er í þéttbýli, drepast um
leið sníkjudýrin, sem éta blað-
lúsina. Blaðlúsin er mun fljótari
að ná sér upp aftur, en sníkju-
dýrin sem á henni lifa, og kemur
vandamálið þá fljótlega í ljós að
nýju. Fyrir utan bæinn, þar sem
eðlilegt samspil plantna og skor-
dýra fær að vera í friði er
blaðlúsin nær óþekkt vandamál.
í þéttbýli tel ég mun vænlegri
Tiu daga gömul blaðvespulirfa, sem lifir á burknum i Bretlandi. Sú
tegund líkist mjög þeim blaðvespulirfum, sem fundist hafa á
viðiplöntum hérlendis. Myndin er tekin á rafeindasmásjá i Bretlandi, en
neðst á henni má sjá dökka rák, sem sýnir hversu mikið einn millimetri
hefur verið stækkaður.
Hér sjást andlitsdrættir blaðvespulirfunnar betur.
plöntunnar skordýrin éta helst.
„Rannsóknina hef ég skipulagt
þannig að ég útbjó fyrst lista
yfir öll skordýr, sem lifa á
plöntum, á hvaða árstíma þau
lifa og svo framvegis, en síðan
nota ég listann til að reyna að
átta mig á því hvers vegna
sumar plöntur eru étnar, en
aðrar ekki.
Á íslandi eru um 2000 plöntu-
tegundir, þar af eru 450 náttúru-
legar háplöntur. Hins vegar eru
ekki nema um 300 skordýrateg-
undir sem éta þessar plöntur,
það er að segja mun færri
skordýr en plönturnar. Hver
skordýrategund étur oft fleiri en
eina plöntutegund, en flest skor-
dýr eru mjög sérhæfð og mörg
lifa aðeins á einni eða fáum
plöntutegundum og éta aðeins
ákveðna hluta plöntunnar.
Hinar einstöku plöntutegund-
ir verja sig misvel gegn því að
verða étnar og hef ég reynt að
athuga með hvaða hætti plönt-
urnar komast hjá þvi að skordýr
éti þær.
Plönturnar beita ýmsum að-
ferðum til þess að forðast ágang
skordýranna. Þær geta til dæmis
falið sig með því að vera svo
sjaldgæfar að erfitt er að finna
þær. Plöntur geta einnig falið
sig með þvi að lifa mjög stutt og
síðast en ekki síst geta plöntur
falið sig innan um annan gróður.
Ef æt planta vex til dæmis innan
um óætar plöntur minnka lík-
urnar til þess að skordýr finni
hana því þegar skordýrin leita
sér að æti, þefa þau plönturnar
uppi.
Eins verja plöntur sig mikið
með efnafræðilegum aðferðum,
til dæmis með framleiðslu eitur-
efna. Nokkuð algengt er að
plöntur framleiði blásýru, þann-
ig að skordýr sem bítur í slíka
plöntu bítur væntanlega ekki í
hana aftur. Aðrar plöntur fram-
leiða skordýrahormón, þannig að
ef skordýr étur þær ruglast öll
efnaskipti þess og það drepst
mjög fljótt. Hægt er að telja upp
mörg hundruð slík varnarefni
sem plöntur framleiða, en meðal
þeirra er til dæmis nikótín.
Uppbygging plöntunnar getur
einnig haft mikið að segja um
það hvort hún verður étin eða
ekki. Eftir því sem plantan er
flóknari að uppbyggingu býður
hún upp á fleiri möguleika fyrir
skordýrið og líkurnar aukast
fyrir því að hún verði étin."
Elur upp
fiftrildalirfur
Jón Gunnar sagðist hafa mik-
inn áhuga fyrir því að reyna að
finna út hvað ræður því á hvaða
plöntum ísiensk skordýr lifa.
„Ég hef hins vegar ekki hug-
mynd um hvað ég kem til með að
fá út úr rannsókninni. Ég setti
fram ákveðnar spurningar í
byrjun, sem ég leita nú mark-
visst svara við og bíð sjálfur
fullur eftirvæntingar eftir því
hver svörin verða.
Þetta er hins vegar mun meiri
vinna en ég bjóst við í fyrstu og
svaranna er ekki að vænta fyrr
en eftir áramót. Það sem einkum
hefur tafið fyrir rannsókninni
eru fiðrildin. Fiðrildin sjálf éta
ekki plönturnar, heldur eru það
lirfur þeirra. Ég hef safnað að
mér miklum fjölda lirfa, en
erfitt er að greina fiðrildateg-
undir í sundur eftir lirfunum.
Til þess að sjá að hvernig
fiðrildum lirfurnar verða, þarf
ég að ala þær upp, en það er
mjög tímafrekt verk. Fyrst
þurfti ég til dæmis að skrá hjá
mér á hvaða plöntu viðkomandi
lirfa fannst og síðan þarf að gefa
þeim daglega rétta fæðu. Það er
því mikill kostur að búa hér upp
í Mosfellssveit, því stutt er að
fara eftir fæðunni. Ef ég byggi i
bænum væri ekki hlaupið að því
að skreppa út i móa og ná í
varnaraðferð gegn blaðlúsinni
að drepa egg hennar yfir vetr-
artímann, til dæmis með ýmis-
konar tjöruefnum, en leggja
niður garðaúðun á sumrin."
íslendingar vita
lítið um skordýr
Jón Gunnar sagði að fáar
þjóðir væru jafnhræddar við
skordýr og Islendingar, sem í
raun og veru væri furðulegt því
að í fáum löndum væru þau jafn
fá og meinlaus.
„Éin ástæðan fyrir þessu get-
ur verið að fólk veit yfirleitt ekki
mikið um skordýr. Mjög Jítið er
kennt um skordýr í skólum, en
þar sem um 80—90% af öllum
dýrategundum jarðar eru skor-
dýr tel ég að skólarnir mættu
taka sig mjög á í þeim efnum."
Jón Gunnar sagði að lokum að
nú sem stæði færi allur hans
tími í að vinna úr þeim gögnum,
sem hann hefði safnað saman í
sumar, en niðurstöður rannsókn-
anna myndu væntanlega liggja
fyrir á næsta ári.
„Nei, ég hef ekki hugsað mér
að skrifa neina bók um þetta, en
ég geri ráð fyrir að skrifa
greinar í sértímarit, bæði inn-
lend og erlend." A.K.