Morgunblaðið - 30.08.1981, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1981
65
nótabátinn í haust..
afli, fór í vasa sin, tók þar fram Vísi og bað
menn gerast leitarmenn að hvítum ketti
með svartan blett í enni og blátt band úr
silki um hálsinn. Hann hafði farið að
heiman fyrir þrem dögum, og eigendur
báðu menn láta vita í ákveðið símanúmer,
ef til þessa forláta kattar hefði sézt.
Fundarmenn setti hljóða, og Kjarval
endaði mál sitt eitthvað á þessa leið: „Þið
hafið sýnt hér mikinn hetjuskap og gert
tilraun til að höggva mann og annan, en
væri nu ekki nær að gera eitthvað þarft í
þjóðfélagi, sem á eins og ætíð í erfiðleik-
um. Erfiðleikum, af því það hugsar ekki
eins og vera ber um ketti sína, og á ég þar
sérstaklega við ungdóminn. Auðvitað er
það kettlingur, sem er týndur, og Vísir
biður um hjálp til að leiðbeina honum
heim. Væri ekki nær, að við sameinuðumst
allir í leit að þessu ágæta dýri heldur en að
meiða hér hver annan útaf einhverjum
misskilningi og hégóma. Góðir hálsar, þeir
sem vilja vinna í anda ungmennafélag-
anna, gerið svo vel og komið í kattarleit.
Persónulega skal ég ganga í ábyrgð fyrir
góðum fundarlaunum." Menn setti hljóða,
og kyrrð komst á fundinn, en ekki man ég,
hvort nokkur fór i kattarleit. Kjarval stóð
andartak í dyrunum, tók djúpt ofan og
hvarf á braut.
Eitt skiptið, er ég átti erindi við Kjarval,
vildi hann endilega sýna mér mynd, sem
hann hafði nýlokið við. Ég var á hraðri
ferð, en Kjarval vildi endilega fá mig upp á
loft í Austurstræti 12, og brátt vorum við
þar komnir. Á sama augnabliki og við
gengum í vinnustofu mestarans, blasti við
herieg sjón. Á trönum stóð stórt og mikið
málverk, sem seinna fékk nafnið „Gaman
að lifa“, strákar í hraunfjöru, málaðir af
miklum lífskrafti — óvenjulega litrík
mynd, eitt af allra áhugaverðustu mál-
verkum Kjarvals. Þegar í stað varð ég
orðlaus og yfir mig hrifinn af þessu
málverki og er enn.
Áður fyrr kastaðist stundum í kekki
milli mín og ýmisa þeirra, er skiptu sér af
listum. Ég var frakkur og frekur, orðhák-
ur, og átti það til að vera nokkuð óþjáll,
eftir því sem mér er sagt.
Um þessar mundir var ég eitthvað upp á
kant við Ragnar nokkurn Jónsson í Smára,
en ekki man ég nú hver ástæðan var, og
skiptir það ekki máli. En sem ég stend
þarna fyrir framan hið stórkostlega mál-
verk Kjarvals, dettur svona út úr mér:
„Þetta verður að fara í góðar hendur, helzt
ætti þetta að vera á safni." Kjarval segir,
að þessi mynd eigi að fara til Ragnars
Jónssonar. Þá fussa ég og sveia og segi, að
sá idíót eigi ekki slíkt skilið. Kjarval
glottir, og það tístir í honum, um leið og
hann segir: „Það er nú nokkuð góður idíót,
hann Raggi í Smára." Þar með var það
útrætt mál. Myndina fékk Ragnar, og
mörgum árum seinna var hún í hinni
miklu gjöf Ragnars, sem nú heitir Lista-
safn ASÍ. Nokkru eftir að Ragnar gaf
safnið, hitti ég Kjarval og minnti hann á
þetta. Þá brosti minn maður breiðu brosi
og endurtók: „Það var nú nokkuð góður
idíót, hann Raggi í Smára."
Ég held það hafi verið í sama skiptið, að
meistarinn bauð mér flatkökur, hákarl og
brennivín. Þessar kræsingar geymdi hann
í kofforti, sem var meðal gersemanna í
vinnustofunni. Hann sagðist eiga flösku af
brennivíni — með hrosshári í — sem væri
sérlegur viðburður, og hefði mikla náttúru.
Hákarlinn var frá góðvini fyrir norðan og
flatkökurnar frá vinkonu úti í bæ. Siðan
týndi hann upp úr kistlinum hvern
pakkann á fætur öðrum, en alltaf var
innihaldið myglað. „Það gerir annars
ekkert. Þetta er bakað af góðum konum úti
í bæ, og brennivínið er frá honum
Guðbrandi. Hrosshárið veit ég hins vegar
ekkert um, nema hvað það hefur fína
náttúru. Hákarlinn er excellent. Já, kæri
vinur, ef þú kannt ekki að meta þessa
þrenningu, sem hér er á boðstólum, veizt
þú ekki hvað er hin rétta tólg. Hin rétta
tólg er innihald og gilligogg íslenzku
þjóðarinnar. Það er sko náttúra allra
hluta, og ef ekki er smekkur fyrir hinni
réttu tólg, ja, þá er miklu betra að tala
dönsku. Eg skal segja þér eitt. Systir mín,
sem er fín ekkja hérna í Vesturbænum og
á uppkomna syni, var eitt sinn trúlofuð
Dana, og síðan hef ég alltaf talað dönsku
við hana. Ekki af því, að hún kynni ekki að
meta hina réttu tólg, heldur sko, vegna
þess að hún er radíóaktíf. En nú mátt þú
ekki misskilja formúluna um hina réttu
tólg, því það drekkur ekki nokkur maður
brennivín með hrosshári í. Ég skal segja
þér leyndarmál. Ef ég drekk brennivín,
verð ég svo fjandi edrú, að ég verð
algerlega óþolandi. Sko! Nú geymum við
bara brennivínið með hrosshárinu, fáum
okkur hákarlinn seinna, og flatbrauðinu
sleppum við algerlega. Sko, þetta er að
hemja náttúruna og fínleika hlutanna,
þannig að ekkert verði eftir. Gilligogg og
gilligogg, gakk nú með mér út á Borg, og
þar fáum við okkur kaffi."
Kjarval átti sér uppáhaldsorð, sem aðrir
menn notuðu lítið eða ekki. Stundum
smíðaði hann þau sjálfur, og stundum
þýddi hann úr öðrum málum. Hann kom
mér á óvart eitt sinn, er ég kom með
enskutalandi mann í heimsókn til hans.
Það var verulega flott enska, er hann
notaði í það skiptið, og dönsku talaði hann
eins og innfæddur, þegar hann vildi það
við hafa. GILLIGOGG var heimatilbúið,
að ég held, og gat þýtt allt milli himins og
jarðar. Yfirskilvitlegt var uppáhalds orð,
og hlutirnir höfðu mikla náttúru, aðrir
voru radíóaktívir og inikið var um ídeas-
sósíasjónir. Allt þetta notaði Kjarval á
mjög lifandi og skemmtilegan hátt, enda
var orðræða hans oftast á þann veg, að
maður hreifst með á eitthvert æðra svið,
sem enginn fær nákvæmlega skilgreint.
Enda engin þörf á slíku. Kjarval var
áfengur og geislavirkur, þannig að allt
umhverfi, bæði land og menn, öðlaðist
annarlegan tilgang í nærveru hans. Ég
man eftir þeim bræðrum, Þorsteini og
Jóhannesi Kjarval, er þeir mættust á götu
í miðbænum. Það var mikið tekið ofan, og
það voru miklar hneigingar, en ekki mæit
eitt einasta orð. Þannig gekk þetta lengi
vel, og einstaka sinnum kom bros, síðan
alvara, enn meiri ofantökur og enn meiri
hneigingar, og þessum fundi var lokið.
Þegar Kjarvai var horfinn inn í Austur-
stræti 12, varð Þorsteini að orði: „Já, hann
Jóhannes bróðir má muna tímana tvenna."
„Það er fráhverfa í öllum mínum
skáldskap," sagði Kjarval. „Mér dettur
ekki til hugar að endurlífga eða endur-
segja kvæði eftir aðra. Nei, ég þarf að ná
einhverri lógík út úr hlutunum, og það
verður að vera fráhverft og eitthvað nýtt.“
Þegar Játvarður Bretakonungur stóð í
hinum víðfrægu ástarmálum, sem kostuðu
hann krúnuna að lokum, gerði Morgun-
blaðið sér til dundurs að kasta fram
vísuparti, sem síðan var botnaður af
lesendum blaðsins, sjálfsagt hundrað sinn-
um, ef ekki meir.
Fyrri parturinn var þannig:
Simpson kemur víða við
og veldur breyttum högum.
Kjarval botnaði:
Mogginn kemur ckki út
snemma á mánudögum.
Ég held, að ég fari ekki með neina
vitleysu, er ég held því fram, að þessi botn
Kjarvals hafi einn lifað af þessi ár, sem
liðin eru frá því er íslendingar gerðu það
sér til gamans að yrkja um kvennamál
Bretasjóla.
Kjarval gaf út ljóðasafn og aðrar bækur,
sem flestar munu nú ófáanlegar. Eitt
leikrit skrifaði hann, sem menntaskóla-
nemendur færðu upp á listahátíð sinni hér
um árið, og var höfundur viðstaddur, en
vissi ekki um uppátækið fyrirfram, og
mikið hafði hann gaman að þessu.
„Veiztu," sagði hann, „við Picasso höfum
báðir skrifað leikrit. Sko, maður verður að
hafa stíl og lógik í tilverunni. Það er
nefnilega heilt lífsstarf að vera maður. Já,
mikið og erfitt starf, sem er alltaf að
skapast og verða til. Já, það er fullkomið
ævistarf að vera maður, ef einhver náttúra
á, sko, að vera í tilverunni."
Hvalasagan er ein af bókum Kjarvals.
Hann var mikill dýravinur að eðlisfari.
Hann hafði ímugust á því fólki, sem skaut
fugla sér til skemmtunar, og hann var
áreiðanlega fyrstur manna hér á landi til
að hugsa um að friða hvalinn. Það ritverk
eftir Kjarval, sem mér finnst persónulega
það bezta, er hann hefur skrifað, er „Bréf
frá London", þar sem hann skrifar frænku
sinni heima á Fróni. Það er heilsteypt
listaverk, sem hefur ótvíræðan boðskap.
Glettni og einfaldleiki auðkenna þetta
stutta skrif, þar sem höfundur segir þá í
Bretlandi vera að smíða dreddnaut, gríð-
arlegt skip. Þetta er ritað rétt fyrir fyrri
heimsstyrjöld, og á öðrum stað í þessu
stutta bréfi segir hann: „Þið ættuð að
tjarga nótabátinn í haust, það veit enginn,
hvað fyrir getur komið." Þegar Kjarval
talar um fráhverfu í skáldskap sínum, er
hann ekki eingöngu að tala um ljóðagerð.
Það sama gæti hann sagt um málverk sitt.
Það er nefnilega sama póesían í báðum
þessum hlutum, í öllu, er þessi galdramað-
ur lagði hönd á.
Jóhannes Kjarval varð snemma á list-
ferli sínum að lifandi þjóðsögu. Sú var
tíðin hér í borg, að allir þekktu Kjarval og
kunnu af honum margar og magnaðar
sögur. Þetta hélzt til enda þeirra daga, er
hann var landamerki í miðborginni, en
eftir að hann hvarf af sjónarsviðinu, hefur
verið mikiu hljóðara um þjóðsöguna Jó-
hannes Sveinsson Kjarval.
í eina tíð bjuggu þeir saman í vinnustof-
unni í Austurstræti 12, Kai nokkur
Millner, sem var mikill furðufugl, og
Kjarval. Eitt sinn brá Kjarval sér að
fyrirmyndum sínum úti á landsbyggðinni
og var fjarverandi nokkra daga. Sagan
segir, að er hann kom aftur til síns heima,
hafi Millner nýlokið við að halda mikla
veizlu og leysti þá út vini sína með
málverkum Kjarvals. Þegar Kjarval sá,
hverju fram hafði farið, varð honum að
orði: „Mikill höfðingi, Kai Millner.“ Milln-
er átti það til að fá heldur óvenjulegar
hugdettur, og stundum var geðveiki hans
allt að því hættuleg. Einn góðan veðurdag,
er Kjarval var að bjástra við trönur sínar
í vinnustofunni og sneri baki í Millner,
hrópaði Millner skyndilega „Hopp, hopp!“.
Kjarval sneri sér við og sá, að Millner
miðaði á hann skammbyssu, og á stund-
inni verður þá meistaranum að orði
„Stopp, stopp!“. Þetta er dæmigerð saga af
Kjarval, og guð má vita, hve mikið af þeim
voru í gangi á sínum tíma.
Þegar Kjarval var kominn á sjúkrahús
seinustu mánuðina, sem hann lifði, var
hann stundum mjög þungt haldinn, en
rankaði við sér svona við og við. Hann
hafði þann sið að vilja sofa helzt allsnak-
inn, og mun það hafa verið vani hans um
langan aldur. Sagan segir, að eitt sinn hafi
gamli maðurinn fundið hjá sér sterka þrá
til að skreiðast úr rúmi sinu á sjúkrahús-
inu og risið úr rekkju og staulast fram á
gang. Komið var fast að jólum, og hafði
sjúkrahúsið verið skreytt í tilefni hátíðar-
innar. Þegar Kjarval er kominn fram á
gang og sér ljósadýrðina, rankar hann við
sér og verður að orði: „Hver andskotinn,
lenti ég þá þarna megin!"
Þetta er seinasta sagan, sem ég heyrði
af Jóhannesi Sveinssyni Kjarval, alias
Giovanni de Efriey.
Ég taldi mér trú um það í eina tíð, að ég
þekkti Jóhannes Kjarval nokkuð vel. En
eftir því sem árin líða og samvera við verk
hans hefur orðið mér meir en stundargam-
an, held ég, að ég hafi þekkt þessa miklu
stærð afar lítið. Ég tek hér upp að nýju
setningu eftir Kjarval, sem ég breyti
aðeins og held því fram, að það sé ævistarf
að þekkja verk og gerðir þessa töfra-
manns. „Það er nefnilega heilt lífsstarf að
vera maður. Þið ættuð að tjarga nótabát-
inn í haust, það veit enginn, hvað fyrir
getur komið."
(Erindi Valtýs Péturssonar
á Reykjavikurvikunni.)