Morgunblaðið - 30.08.1981, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐ'Ð, SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1981
ÚR MINNINGUM VALTÝS PÉTURSSONAR UM KJARVAL
„Þið œttuð að tjarga
sinn á þetta við hann, en hann eyddi því og
sagði aðeins: „Blessaður, þetta er forgengi-
legt. Maður málaði mikið yfir á þessum
árum. Það voru ekki efni til annars."
Þetta var í algleymingi kreppunnar og
mig grunar, að oft hafi verið þröngt í búi,
jafnvel hjá Jóhannesi Sveinssyni Kjarval.
Einu sinni brá svo við, er ég kom með
Vísi, að gamli maðurinn var dálítið
önugur, stóð á miðju gólfi í stórum frakka
og með einn af sínum frægu höttum á
höfði, með pensil í munni og báðar hendur
fuilar af litatúbum, og fyrir framan hann
var feikna mikið bretti, sem á var bólaður
strigi. Á striganum var að myndast
landslag, og það af þeirri gerð, sem maður
gleymir ekki. Kjarval hnyklaði brýnnar og
gretti sig ofurlítið ergilegur yfir þessari
innrás minni og hreytti út úr sér með
djúpri og skipandi röddu: „Komdu seinna,
engir peningar í dag, enginn tími í dag,
komdu seinna, komdu á morgun." Eg
kastaði til hans blaðinu og sagði um leið og
ég hljóp niður stigann: „Gerir ekkert til,
þú borgar alltaf, þú borgar þetta bara
seinna." Og þar með skildu leiðir að sinni.
Daginn eftir stóð Kjarval í dyrunum á
Austurstræti 12 og reykti sveran og
langan vindil. Hann fór í vestisvasa sinn
og sagði: „Borga skuldir sínar, þannig fær
maður lánstraust." Það voru tvö blöð af
Vísi, sem hann borgaði þann daginn, og
síðan hvarf hann upp stigann og brosti
kankvíslega í kampinn. Þannig lagði hann
sinn skerf til uppeldis ótengdum blaða-
strák, sem sá honum fyrir Vísi.
Þetta er í sjálfu sér ekki merkileg saga,
en viti menn, svo liðu sjálfsagt ein þrjátíu
ár, og Kjarval fréttir, að ég sé í svolitlum
fjárhagslegum vanda. Kvöld eitt kemur
Sigurður Benediktsson listaverkasali og
kveður dyra heima hjá mér. Hann segir að
fyrir utan bíði leigubíll og þar sitji
Jóhannes Kjarval. Hafi hann beðið sig að
koma þessu bréfi til skila. Hann réttir mér
bréfið, og ég verð meir en lítið hissa. Þar
eru tíu þúsund krónur, sem var mikill
peningur í þá daga. Ekki vissi ég til, að ég
ætti neina peninga hjá Kjarval, en áður en
ég vissi var Sigurður á bak og burt og
Kjarval með honum. Næst er ég hitti
Kjarval, sagði hann: „Þú áttir þetta hjá
mér, þú lánaðir mér, þegar ég var blankur
í gamla dagana, og þetta eru renturnar
fyrir þitt Gilligogg." Ekki fékk ég að
endurgreiða þessa upphæð, en ég man eftir
einu svari, er ég minntist á endurgreiðslu.
„Blessaður, vertu ekki að þessu, það fer þá
bara í eitthvað annað, og rentur eru
rentur.“ Þar með var það mál úr sögunni.
Þetta með Vísi á sínum tíma var mér
löngu úr minni liðið, en Kjarval mundi, og
það heldur betur.
Kjarval keypti einnig af mér mynd á
sýningu fyrir mörgum árum, og ég held, að
hann hafi borgað hana að minnsta kosti
þrisvar sinnum, alltaf af einhverju sér-
stöku tilefni: Eins og í tilefni afmælis
fornvinar síns Guðbrands Magnússonar,
en í það skiptið kom hann í heimsókn til
Guðbrands heim að húsi hans með heilan
karlakór til að syngja fyrir vin sinn á
afmælinu.
Jón Eyjólfsson, sem lengi var nokkurs
konar sendiherra hjá Þjóðleikhúsinu og
vel þekktur borgari í Reykjavík, var sonur
Eyjólfs rakara frá Herru, sem einnig var
leikritaskáld. Jón heitinn var afar vinsæll
meðal samborgara sinna, og sú var tíðin,
að flestir borgarbúar voru málkunnugir
þessum sérkennilega manni, sem stundaði
blaðasölu í miðbænum um tíma. Jón hafði
eitt sinn leikið lík á fjölunum í Iðnó, og
þetta hlutverk varð Jóni til mikillar
frægðar, og fólk stoppaði hann á götu og
óskaði honum til hamingju með, hve vel
hann hefði farið með hlutverk sitt, líkið í
Iðnó. Kjarval var góðvinur Jóns, og tóku
þeir jafnan tal saman, er þeir hittust í
Austurstræti, en það mætti eiginlega
halda því fram, að á vissum tíma hafi
Austurstræti verið nokkurs konar mót-
tökusalur Kjarvals. Hann stóð oft á tíðum
á horninu fyrir framan Reykjavíkur Apó-
tek og heilsaði upp á samtíð sína, bæði
vinveitta og óvinveitta, eins og hann
sjálfur komst að orði í eina tíð.
Þar kom sögu, að Jón Eyjólfsson til-
kynnti Kjarval, að fólk væri svo ánægt
með leik sinn á líkinu, að sumir hefðu
jafnvel fundið nálykt á öftustu bekkjum í
Iðnó, og nú ætlaði hann að taka sér pensil
í hönd og hefja málaralist. Kjarval lét sér
þetta vel lynda og sagði fátt, lyfti hatti
sínum og bauð gott kvöld.
Svo liðu nokkrir dagar, og fundum
þeirra Jóns og Kjarvals bar ekki saman, en
Kjarval hafði komið að máli við Eyjólf
rakara í millitíðinni og spurt, hvernig
málverkið gengi hjá Jóni. Eyjólfur vildi
sem minnst um það tala, en sagði, að Jón
væri önnum kafinn við málverk. „Það var
og,“ sagði Kjarval, lyfti hatti sínum og
bauð gott kvöld. Enn liðu nokkrir dagar,
og þá kemur Jón á mikilli ferð eftir
Austurstræti og er æði fasmikill, þótt ekki
væri hár í lofti. Kjarval stendur í dyrunum
á Austurstræti 12 og kastar kveðju á Jón,
um leið og hann bætir við: „Hvernig
gengur að mála, Jón?“ Jón stanzar og
gýtur augum á meistarann, en stærðar-
munur þeirra var álíka og á steinbæ og
Hallgrímskirkju. „Og minnstu ekki á
helvítis púlið, maður, ég kemst ekkert
áfram, ég er enn í botni Hvalfjarðar." „Það
er nú allt í lagi, Jón minn, bara ef þú blífur
þar, því það er sko verra, ef þú kemur til
Reykjavíkur." Lengri varð sú ræða ekki, en
lítið orð hefur farið af málverki Jóns
Eyjólfssonar síðan.
Þegar á blaðsöluárunum vakti það
athygli mína, hvað Kjarval var nægjusam-
ur og komst af með lítið. Það voru ekki
þægindin í vinnustofu hans á þessum
árum né heldur síðar. Ekki vissi ég til, að
hann leyfði sér annan lúxus, eftir að
fór að rofa til fyrir honum fjárhagslega
nema þann, að hann hafði að jafnaði
leigubifreið til taks fyrir sig, ef hann
þurfti eitthvað að komast. En í þeim
efnum var hann nokkuð stórtækur, eins og
allir vita, er til þekktu.
Þegar ég sé þær myndir úr vinnustofu
Kjarvals, sem eru til húsa hér á Kjarvals-
stöðum, get ég ekki að því gert, að mér
finnst meiri regla þar á hlutunum en ég
man eftir, og kom ég að minnsta kosti í
fjórar vinnustofur, sem Kjarval hafði: í
Áusturstræti 12, að Njálsgötu 71, í
Blikksmiðju Breiðfjörðs við Sigtún og hjá
Jóni Þorsteinssyni við Lindargötu, en þar
hafði Kjarval sumar eftir sumar íþrótta-
salinn til umráða, meðan kennsla lá niðri
yfir sumarið. Minnisstæð er mér ein
heimsókn i þann stóra sal að sumarlagi.
Þannig var mál með vexti, að halda skyldi
sýningu á vegum Norræna listbandalags-
ins á verkum þriggja elztu og furðulegusta
málara okkar í Stokkhólmi. Það var ætíð
mjög erfitt að fá Kjarval til að velja verk
eftir sig á sýningar, og iðulega vorum við
komnir í mestu þröng með að ná saman
sæmilegri heild að okkar mati. Jafnvel
vorum við stundum vissir um, að ekki yrði
hægt að útbúa verulega góða sýningu á
verkum meistaráns, meðan hann hefði
hönd í bagga með valinu. Hann átti það til
að koma með einhverja mynd, sem oft var
engan veginn í bezta gæðaflokki og
uppástanda, að út frá þessu verki yrði að
ganga með valið. Það voru stundum aðeins
skissur, sem hann hélt svo stíft fram, en
oftast endaði Ieikurinn þannig, að við
fengum ráðið að mestu. Hvort honum var
veruleg alvara með þetta, er ekki gott að
dæma um, en galdurinn var sá að fá hann
til að samþykkja, og eftir það var allt í
lagi.
Jæja, í þetta sinn var Kjarval afar lipur
og bað okkur — að mig minnir þrjá — að
koma upp í íþróttahús Jóns Þorsteinsson-
ar, sem við og gerðum. Þegar þar kom,
blöstu við okkur tugir málverka, sem
Kjarval var að vinna að, og þótti okkur
heldur erfitt að velja. Þarna voru mörg svo
dýrðleg verk, að raunverulega hefði átt að
senda þau öll á sýninguna, en takmarkað
var, hvað senda mátti eftir hvern málara,
svo óhjákvæmilegt var að velja þarna á
milli. Þegar Kjarval sá, að ekki yrði valið á
nokkrum mínútum, bað hann okkur fyrir-
gefa andartak. Hann ætlaði að skreppa
frá, en á meðan gætum við valið. Svo
snaraðist hann út úr húsinu og læsti
dyrum að baki sér. Við völdum, og ekki
kom Kjarval. Tíminn leið, og ekki kom
Kjarval. Klukkan varð sjö og átta, og ekki
kom Kjarval. Loksins um tiuleytið birtist
hann, og var þá farið að síga í okkur, en
hvorki þorðum við að æmta né skræmta,
þvi að verkin urðum við að fá á nefnda
sýningu. Það stóð ætíð mikið til, þegar
sýna átti verk eftir Kjarval, en það
merkilega var, að þegar um yfirlitssýn-
ingar var að ræða, eins og sjötugsafmæl-
issýningu þá, sem Listasafn íslands hélt,
var Kjarval afar hjálplegur og góður
viðureignar. Það má því með sanni segja,
að hann hafi verið dyntóttur, þegar um
sýningar var að ræða. Það var eins og
hann réði ekki við að koma saman sýningu
á eigin verkum, en því má heldur ekki
gleyma, að hvert verk Kjarvals hefur að
jafnaði sinn sérstæða svip og verk hans
eru stundum mjög ólík innbyrðis. Það er
til að mynda langur vegur frá sumum
landslagsmyndum hans að þeim hugmynd-
um, sem lengi vel gengu undir nafninu
fantasíur, en eru auðvitað fyrst og fremst
skáldskapur, þar sem hann sameinar
landslag og til dæmis þjóðsöguna.
Kjarval var ekki aðeins sérvitur um val
verka á sýningar, heldur gilti iðulega það
sama um, hverjir fengju keyptar myndir
hjá honum. Það var oft býsna einkenni-
legur verzlunarmáti, er þá kom í ljós. Eitt
sinn var ég af tilviljun viðstaddur sölu á
mynd hjá honum, en svo mikill formáli og
uppákoma var í sambandi við það, að ég
hef ekki minni til að endursegja þá athöfn,
en skemmtilegt var það, þó líklega aðeins
fyrir þann, sem ekki var við málið riðinn.
Einn góðan veðurdag kom mynd í
dagblaðinu Tímanum, þar sem Jóhannes
Kjarval situr undir stýri á lítilli skektu og
siglir fyrir þöndum seglum inn Borgar-
fjörð eystri. Þarna var sjálfur Gullmávur-
inn á ferð, en svo hét farkosturinn. Hann
var þannig til kominn, að Ásgeir Sigurðs-
son, skipstjóri á strandferðaskipunum,
hafði verið í förum til Noregs og keypt þar
þetta fagra fley handa góðvini sínum,
Kjarval. Lengi vel stóð þessi skekta með
fulium reiða í vinnustofu Kjarvals á efri
hæð í Blikksmiðju Breiðfjörðs við Sigtún.
Þar var einnig á sama tíma mikill háfur,
en aldrei vissi ég, hvernig á honum stóð.
Þegar þessi mynd kom í Tímanum með
frásögn af því, er Kjarval sigldi eigin
skútu að landi í heimabyggð sinni, datt
manni ósjálfrátt í hug, að hér hefði verið
um gamlan óskadraum eða áheit að ræða.
Hafði Jóhannes litli í Geitvík setið yfir fé
og látið sig dreyma um eigið fley og
skipsstjórn? Voru það frönsk segl, er
markaði fyrir í fjarska, er komu hugar-
flugi piltsins á hreyfingu?
Eitt sinn sagði Kjarval frá því í
útvarpsviðtali við Sigurð Benediktsson, að
hann hefði farið í hvaða starf sem var,
bara ekki þessi algengu búskaparstörf og
bætti svo við: „Ég hefði jafnvel tekið að
mér skósmíði — bara að komast burt, út í
heiminn og verða að manni." Annað
opinbert viðtal hóf hann með að lýsa því
yfir, að „það er fullkomið ævistarf að vera
rnaður". Ég get ekki að því gert, að mér
vöknaði um augu, er ég sá meistarann
sigla skipi sínu á myndinni í Tímanum.
Þetta var að sumarlagi, og um haustið
spurði ég Kjarval að því, hvort tilgáta mín
um gamla drauma og fyrirheit væri rétt.
Hann eyddi því tali og vatt sér í aðra
sálma.
Það var nefnilega eitt aðaleinkenni
þessa merka persónuleika, hvað dulur
hann í rauninni var. Þeir, sem ekki þekktu
nægilega vel til hans og kunnu ekki að
greina milli duttlunga hans, héldu, að
hann væri opinskárri en fólk er flest, en
það var mikill misskilningur. Það, sem
raunverulega skipti máli, var iðulega falið
vandlega að baki þess, er lítið eða ekkert
gildi hafði. Það var því mikil íþrótt að spá
í orðræður meistarans, og guð má vita, hve
margir af samtíð hans voru þess megnug-
ir. Sumt af spaugi hans varð að merkri
speki, er meltingin hafði farið fram, en
það gat tekið ár og daga.
Kjarval var fyrstur manna gerður heið-
ursfélagi í Félagi íslenzkra myndlistar-
manna. Hann var að vísu ekki sérlega
mikill félagsmaður, en kom þó stundum á
fundi. Þá kom það fyrir, að hann bar fram
tillögur, sem voru í nokkuð öðrum anda en
þau mál, sem til umræðu voru í það og það
skiptið, og ákaflega kjarvalskar, eins og
við hinir félagsmennirnir kölluðum þær, ef
svo bar undir.
Einn fundur öðrum fremur er mönnum
minnisstæður. Það er nokkuð langt um
liðið, og þá voru venjulega nokkrar erjur
milli félagsmanna. Oft voru það sýningar
á erlendri grund er kveiktu í mönnum, og
gekk þá á ýmsu. Það mun hafa staðið
þannig á í þetta skiptið, að menn skipuðu
sér í tvær herskáar fylkingar út af því,
hver verk voru valin á sýningu, sem fara
átti um Norðurlönd. Er ekki að lengja þá
sögu, en áður en varði, voru sumir
kappanna farnir að dangla hver í annan og
orðbragð eftir því. Kjarval sat ánægður og
brosti að mönnum, en fylgdist afar
nákvæmlega með öllu, sem fram fór. Og nú
hitnaði mönnum verulega í hamsi, og
fylkingum laust saman, og upphófust hin
fjörugustu slagsmál. Þá var Kjarval nóg
boðið, og ruddi hann sér braut inn milli
manna, lyfti hönd og sussaði á áfloga-
menn. Hóf hann upp raust sína af miklu