Morgunblaðið - 18.02.1979, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1979 19
Sprengingin mikla í Síberín 1908
Einhver mesta ráðgáta vís-
indanna er gífurleg sprenging
sem varð í óbyggðum Síberíu
1908. Tékkneskur vísindamaður
hefur nú lagt fram nýja tilgátu
um þessa sprengingu, sem er hin
meeta er vitað er til að hafi
orðið hér í heimi.
Sprengingin varð í andrúms-
loftinu nokkuð yfir mjög af-
skekktu landsvæði í Síberíu
hinn 30. júní 1908 og hún var svo
öflug að tré tókust upp með
rótum eða brotnuðu í allt að 50
km fjarlægð frá staðnum, hest-
ar fuku um koll í allt að 500 km
fjarlægð og íbúar verzlunar-
stöðvar í um 75 km fjarlægð
urðu fyrir slíku höggi af völdum
loftþrýstings, að þeir rotuðust
og hlutu húðbruna.
Það hefur jafnan staðið rann-
sóknum á þessu fyrirbæri fyrir
þrifum að enginn vísindamaður
komst á staðinn fyrr en 19 árum
eftir að sprengingin átti sér stað
og á þetta vafalaust sinn þátt-
inn í því að ekkert fyrirbæri
sögunnar hefur orðið raunvís-
indamönnum jafnmikið tilefni
heilabrota. Enginn hörgull hef-
ur heldur verið á fræðilegum
kenningum eða tilgátum um
ástæður sprengingarinnar og
hafa þær m.a. fjallað um að
þarna hafi átt sér stað kjarn-
orkusprenging af náttúrulegum
toga, að þarna hafi sprungið
geimfar frá fjarlægum hnetti og
að sprenginguna megi rekja til
hluta af halastjörnu, sem þarna
hafi fallið til jarðar.
Það er þessi síðastnefnda til-
gáta sem nú hefur fengið styrk-
ari stoðir með tilgátu L. Kresák
frá slóvensku vísindaakademí-
unni í Bratislava í Tékkóslóvak-
íu, þótt fremur hljótt hafi verið
um hana þar til nú. Hann hefur
látið sér detta í hug, að spreng-
ingin hafi átt sér stað þegar
stóreflis úrhelli eins konar
„hnullunga" frá halastjörnunni
Encke kom inn í andrúmsloftið
og sprungu þar.
Dr. Kresák byggði þessa til-
gátu sína meðal annars á því að
sprengingin hinn 30. júní varð
einmitt þegar árlegt loftsteina-
regn var í hámarki. Slíkt regn
„skotstjarna", eins og þessi fyr-
irbæri eru stundum nefnd, á sér
stað þegar jörðin fer í gegnum
leifar eftir halastjörnu sem
hefur að hluta til rifnað sundur
vegna þess hversu braut hennar
liggur nærri sólu, sem dregur til
sín hluta úr stjörnunni í hvert
sinn sem hún fer næst sólu.
Halastjörnur eru í sjálfu sér
ákaflega efnislitlar en stærðin
hins vegar gífurleg auk þess sem
vetnishjúpur umlykur þær og
nær milljónir km út í geiminn.
Þarna er mest megnis um að
ræða gas og ryk, sem losnað
hefur úr kjarna halastjörnunn-
ar vegna sólarhitans. Kjarninn
sjálfur er hins vegar varla
meira en 10 km í þvermál og að
líkindum lauslegt samsafn af
ýmsum ístegundum, t.d. frosnu
vatni, ammóníaki, methani,
koldíoxíði og loftsteinum.
Loftsteinaregn það sem er í
hámarki 30. júní á upptök sín í
nautinu og er álitið að þarna séu
léifar Enecke, eins og áður segir,
en það er sú halastjarna sem
sækir okkar hluta himingeims-
ins oftast heim og fer umhverfis
sólu á 3,3 árum.
Dr. Kresák telur, að hinir
loftkenndari hlutar halastjörn-
unnar, sem valda því að hún og
hali hennar glóa, gufi upp jafnt
og þétt vegna sólarhitans þar til
einungis „hnullungarnir" standa
eftir. Rekur dr. Kresák mikinn
meirihluta geimhluta sem eru
ekki stærri en metri til 100
metrar í þvermál til þess.
Samkvæmt kenningum hans
mundu hlutir af þessu tagi hitna
svo á leið sinni gegnum
andrúmsloftið að þeir springa í
tætlur með hrikalegum hætti.
Þegar aftur á móti stórir loft-
steinar skella á jörðunni verður
sprenging, sem er nægilega öfl-
ug til að mynda gígi, en hins
vegar myndaðist enginn gígur í
sprengingunni í Síberíu og þá
sennilega vegna þess að „hnull-
ungurinn" var ekki nógu stór
eða nógu efnismikill til að valda
slíku.
Vísindamenn hafa hin síðari
árin veitt því athygli að spreng-
ingunni 1908 svipar mjög til
öflugrar kjarnorkusprengingar.
I nýlegri grein í brezka vísinda-
ritinu Nature er t.d. greint frá
því að þarna á svæðinu hafi
fundizt merki um minniháttar
geislavirkni.
Einnig hefur verið upplýst, að
trén á „svæði núll“, þ.e.a.s. á
svæðinu beint undir þar sem
sprengingin varð, sprungu ekki í
tætlur heldur stóðu á eftir án
börks og greina líkust síma-
staurum og samsvarandi áhrif á
trjágróður urðu af völdum
Hírósímasprengjunnar.
Árið 1959 komust vísinda-
menn Brezku kjarnorkunefnd-
arinnar að þeirri niðurstöðu að
ummerkjum sprengingarinnar
mm
svipaði mjög til þess sem bæri
að líta eftir kjarnorkuspreng-
ingu og hreyfðu því sem mögu-
leika að þarna hefði í reynd
orðið kjarnorkusprenging af
náttúrulegum toga, hún hefði
stafað af gífurlegri samþjöppun
efnis sem kom með feiknalegum
hraða inn í andrúmsloftið. Vitað
er um kjarnkeðjuverkanir í
náttúrunni áður en engin merki
er um að þau hafi áður valdið
sprengingu.
Ýmsir vísindamenn og sér-
fræðingar hafa dregið framan-
greind kenningu í efa, þar sem
þeim þykir erfitt að kyngja því
að loftsteinn hafi nægilegt efn:
— aðallega þau tvö form þung-
vetnis sem leysa úr viðjum
vetnissprenginguna — til að
valda sprengingu með þessum
hætti.
Virtasta visindarit Sovétríkj-
anna birti hins vegar 1967 nið-
urstöður athugana Aleksei V.
Zolotov frá eðlis- og verkfræði-
stofnun Sovézku vísindaaka-
demíunnar, sem einmitt hafði
tekið þátt í leiðangri á staðinn
og greindi hann þar frá því að
ummerki eftir sprenginguna
væru hliðstæð því og menn ættu
að venjast eftir vetnissprengju.
Hugmyndinni um kjarnorku-
sprengingu var hreyft árið 1975
af prófessor Ari Ben-Menaheim
frá Weizmannstofnuninni í
ísrael en með nokkuð öðrum
hætti. Hann kannaði gögn um
skjálfta alls staðar að úr heim-
inum bæði í loftinu og í jörðu og
komst að raun um að öll jörðin
hefði skolfið af völdum spreng-
ingarinnar, enda þótt hún ætti
sér stað töluvert fyrir ofan
yfirborð jarðar. Hann komst að
þeirri niðurstöðu að sprengingin
ætti sennilega rætur að rekja til
kjarnorkueldflaugar utan úr
geimnum og hefði hún verið að
styrkleika um 10—15 megatonn
eða sem samsvarar 10—15
milljónum tonna af TNf.
I sumar sem leið fékk svo sú
kenning að þarna hefði farizt
kjarnorkuknúið geimskip byr
undir báða vængi í sovézkum
fjölmiðlum.
Þrátt fyrir öll þessi rök um að
þarna hafi átt sér stað kjarn-
orkusprenging af einhverju tagi,
þykir þó flestum vísindamönn-
um sú tilgáta nokkuð langsótt
og hallast þeir fremur að kenn-
ingunni um að þetta fyrirbæri
megi rekja til hraps leifa úr
halastjörnu inn í andrúmsloft
jarðar.
Aðrir eru ekki eins trúaðir á
þetta svo sem Nóbelsverðlauna-
hafinn dr. William Lybby sem
hefur hafnað þessari kenningu á
þeirri forsendu að ekki séu
neinar heimildir um að sést hafi
til halastjörnu sem nálgaðist
jörðu á þessum tíma. Dr. Lybby
og samstarfsmenn hans komu
aftur á móti fram með þá
skýringu, að fyrirbærið mætti
rekja til hraps „andsteins" eða
loftsteins úr andefni en það
leiðir til hinna hrikalegustu
hamfara ef efni og andefni
mætast. Hver atómögn á sér
tvíbura, sem er að öllu leyti eins
og nema hvað hún er öndverð í
sama skilningi og tveir and-
stæðir rafpólar.
Þegar ögn af andefni kemst í
kast við efni, tortíma þau hvort
öðru og í þeirri sprengingu sem
þannig verur myndast gamma-
geislar. Þar sem heimurinn'
byggist á efni, þá myndi loft-
steinn frá þeim hluta alheims-
ins þar sem andefnið ríkir um-
turnast um leið og hann kæmi
inn í andrúmsloftið.
Umrót af þessu tagi myndar
einnig verulegt magn af geísla-
virku kolefni og slíkt kolefni frá
sprengingunni 1908 hefði átt að
skilja eftir sig ummerki í ár-
hringjum trjánna á svæðinu
stuttu eftir sprenginguna. Dr.
Lybby og samstarfsmenn fundu
reyndar lítilsháttar af kolefni í
hringjum tveggja trjáa frá 1909
en komust að þeirri niðurstöðu
að magnið væri ekki nægilegt til
að andefniskenningin fengi
staðist.
Dr. Robert V. Gentry sérfræð-
ingur hjá rannsóknastöð í
Tennessee er hins vegar á ann-
arri skoðun og telur kolefnis-
magnið nægilegt til að hlutur-
inn hefði getað verið andefni en
aðrir hafa með útreikningum
sýnt fram á, að sprenging í
andrúmsloftinu líkt og átti sér
stað 1908 hefði að öllum líkind-
um skilið eftir sig kolefni með
þessum hætti enda þótt ekki
hefði verið um kjarnorku-
sprengingu að ræða.
Enn ein tilgátan sá dagsins
ljós hjá tveimur vísindamönn-
um hjá Afstæðiskenningar-
stofnuninni við Texasháskólann
en þeir hafa sett fram þá kenn-
ingu að þessar hamfarið í Síber-
íu hafi orðið fyrir tilverknað
orsmás svarthols, sem er nánast
fræðilegt fyrirbæri en er með
svo gífurlega samþjöppun
massa að aðdráttarafl þess er
slíkt að það hleypir ekki frá sér
minnsta ljósbroti. Slíkt fyrir-
bæri hefði farið gegnum jörðina
samkvæmt þeim skýringum sem
uppi eru. Þessi tilgáta vakti
mikla athygli í fjölmiðlum og
meðal fræðimanna og varð til
þess að almennur áhugi vaknaði
á svartholunum, sem enn eru
aðeins vísindalegt hugtak, þótt
nú séu uppi grunsemdir um hvar
fyrsta raunverulega svartholið
sé að finna í himingeimnum.
Hins vegar verður ekki sagt að
þessi tilgáta eigi að sama skapi
miklu fylgi að fagna meðal
vísindamanna.
Þótt halastjörnukenningin sé
ennþá sú sem sennilegust þykir
til að skýra fyrirbærið í Síberíu,
þá er ósennilegt að leyndardóm-
urinn um það hvað þarna hafi
verið á ferð skýrist nokkru sinni
svo að öllum líki. Það væri þá
ekki nema hliðstæður atburður
endurtæki sig. Þá kann gátan
endanlega að ráðast, en afleið-
ingarnar geta orðið hroðalegar,
sérstaklega ef sprengingin ætti
sér stað yfir þéttbýlla svæði en
þarna var árið 1908 og ylli þeim
misskilningi að kjarnorkustríð
væri hafið.