Morgunblaðið - 20.08.1974, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. ÁGÚST 1974
Ráðstefna um spennu- og orkuástand iarðar:
Undanfarna viku hefur staðið
yfir á Hótel Loftleiðum ráðstefna
vlsindamanna um spennu- og
orkuástand jarðskorpunnar.
Þarna er komið inn á afleiðingar
slfks ástands, sprungumyndun,
jarðskjálfta og þessháttar. Þetta
er mjög sérhæfð ráðstefna, sem
er að þvf leyti merkilegt, að þarna
koma f fyrsta skipti saman til
ráðstefnu þeir sérfræðingar, eðl-
isfræðingar og verkfræðingar, og
hins vegar jarðeðlisfræðingar,
sem fást við lýsingu og könnun á
jörðinni. Tveir prófessorar, Jón
Sólnes frá Háskóla Islands og
T. Thoft-ChristensenfráÁlaborg-
arháskóla, hafa skipulagt og und-
irbúið þessa ráðstefnu og sjá um
gang hennar. Það mun raunar
hafa verið hugmynd Thoft-Christ-
ensens að efnt var til hennar.
Próf. P. Thoft-Christensen
sagði, að hugmyndin hefði eigin-
lega kviknað á jarðskjálftaráð-
stefnu í Tyrklandi. Þá varð hon-
um ljóst hve gagnlegt mundi vera
fyrir sérfræðinga á sviði eðlis-
fræði og aflfræði að hlusta hver á
annan og skiptast á skoðunum, en
þeir hafa aldri fyrr komið saman
til slíks. Og það kemur á daginn,
að allir eru sérfræðingarnir, sem
eru 60 talsins, ákaflega ánægðir
með árangurinn og telja ráðstefn-
una mjög gagnlega.
Þegar að undirbúningi kom,
voru fyrst valdir sem fyrirlesarar
beztu vísindamenn á þessu sviði
frá ýmsum háskólum víðs vegar
um heim og síðan öðrum boðin
þátttaka. Fé þurfti að sjálfsögðu
til að standa straum af ráðstefn-
unni, sagði próf. P. Thoft-Christ
ensen. Og vísindasjóður Nato
veitti 26.000 dali til ráðstefnu-
haldsins. Eðlilegt var að velja ráð-
stefnunni stað á íslandi, bæði
vegna jarðfræðilegrar stöðu
landsins og einnig vegna þess, að
sérfræðingur á borð við Júlíus
Sólnes prófessor er hér. Kvaðst P.
Thoft-Christensen, sem er stærð-
fræðingur að mennt, sjá mcira
um það sem snýr að spennumál-
um jarðar. Ráðstefnan hefur stað-’
ið í 10 daga og lýkur 21. þ.m.
Fréttamaður Mbl. hitti snöggv-
ast að máli tvo erlenda fyrirlesara
og heimskunna vísindamen»,
sinn úr hvorum væng viðfangs-
efnis þessarar ráðstefnu. (
Próf. K.E. Bullen frá Sydn-
ey-háskóla er kominn alla leið frá
Ástralíu. Hann er orðinn fullorð-
inn maður, en kvaðst ekki hafa
hikað við að leggja í svo langa
ferð til Islands, enda hefði hann
komið hér fyrr til að skoða jarð-
skjálftasvæði landsins, árið 1956.
Hann er kunnur maður fyrir
athuganir sínar og kenningar um
gerð og uppbyggingu jarðarinnar
og annarra hnatta og flytur á ráð-
stefnunni 3 fyrirlestra um efni á
því sviði. Hann fjallar m.a. um
orku jarðskjálfta og aðspurður
hvort þar væri að hafa orku, sem
mætti nýta, sagði hann það hugs-
anlegt en ekki á dagskrá ennþá.
I öðrum fyrirlestri kvaðst próf-
essorinn hafa fjallað um gerð
innsta kjarna jarðarinnar, og rak-
ið nýjustu hugmyndir um gerð
hans. En þar telur hann af ýmsum
ástæðum, m.a. samanburði við
aðra hnetti, mikið vera af járni og
nikkel. Þá er gert ráð fyrir, að
hnötturinn sé myndaður af þrem-
ur lögum, sem liggja hvert utan
yfir annað. Yzta skorpan er fast
efni eða berg, lagið þar undir
fljótandi og innst er þá þessi þétti
kjarni, sem prófessorinn fjallaði
um og telur innihalda mikið af
járnoxíði. Hans kenning er sú, að
þar sé sérstakt oxíð, sem ekki
fyrirfinnst i jarðskorpunni, að-
eins inni í jörðinni.
Aðspurður hvort hann væri að-
eins að hugsa um Jörðina, sagði
próf Bullen, að hann hefði fyrir
skömmu sett fram kenningu um
tunglið, sem hann, andstætt við
flesta aðra, telur hugsanlega hafa
Jarðskjálfta-
belti í vissri
fjarðlægðfrá
ólgupottnum
Kenning
Eysteins
Tryggvasonar
myndazt frá jörðinni. Með þrýst-
ingi í plánetunni breytist eðli
hennar og þar getur fengizt nægi-
leg orka til að varpa efni til
tunglsins. En þetta kvað prófess-
orinn of flókið til að útskýra í
stuttu máli, enda héldi hann
þessu ekki fram, segði aðeins, að
það væri hugsanlegt.
Bandaríkjamaðurinn Ronald S.
Rivlin frá Leigh háskóla varð I
spjalli okkar við ráðstefnugesti
fulltrúi fyrir hinn hópinn.þann er
fæst við aflfræði fastra efna, enda
stærðfræðingur að mennt. Hann
ræddi á ráðstefnunni um spennu-
ástand í föstu efni, en hann kvað
of flókið að skýra frá sinu erindi i
stuttu máli.
Talið barst að jarðskjálftum og
Rivlin sagði, að hugmyndin að
ráðstefnunni væri í rauninni að
athuga þau öfl, sem gætu verið
verkfæri til rannsókna á jarð-
skjálftum. Þarna væri safnað
fróðleik, sem gæti komið að góð-
um notum fyrir aðra vfsinda-
menn. Verið væri að fjalla um
efni þau, sem gætu komið jarð-
skjálfta af stað.
Um það hvort einhverjar nýj-
ungar hefðu komið fram á þessu
sviði á ráðstefnunni, sagði hann,
að um það væri erfitt að segja.
Ymsar hugmyndir kæmu fram,
sem ætti eftir að athuga nánar og
vinna úr. Sumar reyndust svo not-
hæfar, en aðrar hyrfu aftur.
Eysteinn Tryggvason, prófessor
við Tulsaháskóla, flutti tvö erindi
á ráðstefnunni og liklega þau,
sem við höfum mestan áhuga á og
möguleika til að skilja.
Annað erindið var um berg-
spennuna í landinu með tilliti til
þess uppstreymis, sem er i jörð-
inni undir landinu. Það kallaði
Eysteinn efnið sem hann vissi lítið
um. Þó útskýrði hann, að sú orka,
sem þarf til að flytja jarðflekana,
samkvæmt kenningunni um fljót-
andi jarðarskildi á yfirborði
hnattarins — stafaði frá ólgu í
iðrum jarðar. Tiltölulega heitt
ef.ni kemur upp innan úr jörðinni
og breiðist út undir jarðskorp-
unni, en svolftið af því kemur þó
alla leið i gegn með eldgosum.
Eitt slíkt uppstreymi er undir Is-
landien þettageristlíklegaekki á
fleiri en um 10 stöðum á jörðinni.
Þetta útstreymi er seigt, líklega
líkara asfalti en vatni, og það
veldur bergspennu i allar áttir.
Einnig veldur það tognun yfir
ólgupottinum, en aftur á móti
samþjöppun utan við. Þar sem
samþjöppun er, er líklegt að verði
jarðskjálftar, en ekki á svæðinu
yfir ólgupottinum. Þeir geta að
vísu orðið þar, en aldrei stórir. Sé
Island tekið inn i myndina, sagði
Eysteinn, þá er einn slíkur ólgu-
pottur undir miðju landi, segum
Sprengisandi, en tognunin kemur
þá á mjóu belti utar eða á belti,
sem liggur um Reykjanes og
Norðurland og þar eru einmitt
jarðskjálftasvæði. Þetta verður í
130—140 km fjarlægð frá miðj-
unni. Og Eysteinn bætti þvi við,
að eftir að hann skrifaði þessa
kenningu hefðu einmitt komið
jarðskjálftar í Borgarfirði, á
þessu belti.
— 1 mínu einfalda módeli geri
ég ekki ráð fyrir afbrigðum, eða
óreglu, sem á þessu verður, þar
sem plötuskilin liggja um Island
og allar sprungur hafa sömu
stefnu. Plöturnar flytjast bara í
tvær áttir og trufla þetta. Til
dæmis virðast ekki vera skjálftar
á Austurlandi í þessari fjarlægð
frá miðjunni, en aftur á móti
nokkuð á Vesturlandi. Mestir eru
þeir þó á Suður- og Norðurlandi.
Hitt erindi Eysteins á þessari
ráðstefnu stendur i sambandi við
mælingar á missigi, sem hann hef-
ur verið að gera í 8 ár. Hann
hefur mælt sprungukerfin í sam-
bandi við jarðskjálfta. Og í þessu
erindi tók hann einkum tvo mæl-
ingastaði, í Vogahrauni og í Búr-
fellsgjá. I Vogahrauni mældi
hann í sprungu jarðskjálfta, sem
hafði áhrif á sprunguna i 25 km
fjarlægð. Þegar jarðskjálftar
verða, þá ganga til sprungur, og
geta verið býsna langar. Þetta
sést ekki í landslaginu, en verður
að mælast með föstum punktum.
Þarna var þetta um 1 sm mis-
gengi.
Með þessu sýndi Eysteinn fram
á, að misgengi i sprungum er
meira áf völdum jarðskjálfta en
gert hefur verið ráð fyrir. Og með
mælingum hefur hann fundið, að
slík hreyfing er í-beinu sambandi
við jarðskjálfta og að hún heldur
áfram. Svignunin í berginu færist
síðar lengra út. Eftirverkanir
geta haldið áfram í ár eftir jarð-
skjálftann, því bergið tekur lang-
an tíma að ná jafnvægi.
Að lokum sagði próf. Júlíus Sól-
nes okkur, að það, sem fyrir sér
vekti með að fá þessa ráðstefnu
hingað, væri að grípa hvert tæki-
færi til að fá sérfræðinga á borð
við þessa til landsins vegna efl-
ingar verkfræði- og raunvísinda-
deildar Háskóla Islands. Á þenn-
an hátt næðust tengsli við erlend-
ar vísindastofnanir og áhrifa-
menn þar. Þeir kæmu til landsins,
kynntust Háskólanum og þvi, sem
verið er að gera hér, og við það
yrði aðstaðan allt önnur fyrir ís-
lenzka háskólamenn, ef þeir leit-
uðu til þessara stofnana. Þetta
væri mjög mikilvægt. Auk þess
væri varla hægt að hugsa sér upp-
lagðari vettvang fyrir ráðstefnu,
sem fjallar um jarðeðlisfræðileg
vandamál en tsland.
Virtist samdóma álit þeirra,
sem við hittum, að svo væri og
ráðstefnan hefði gefið mjög góða
raun.
Eysteinn Tryggvason
P. Thoft-Christensen
Ronald S. Rivlin
Júlfus Sólnes