Morgunblaðið - 02.04.1965, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐID
19
Föstudagur 2. apríl 1965
— Ræóa Eyjólfs
Framhald af bls. 17.
við gætum þá selt orku frá því,
annað hvort til alúmínbræðsl-
unnar eða annarra nota, en
væntanlega munu Svisslending-
arnir þó ekki sætta sig við að
hafa enga tryggingu fyrir raf-
orku eftir 25 ár og hafa jafn-
vel farið fram á raforkusölu-
samning til 50 ára, en líklega
verða gerðir samningar, sem
með einhverjum hætti tryggi
þeim raforku um eitthvað
lengri árabil en 25 ár, en þá
með endurskoðun á raforku-
verði, miðað við breyttar að-
stæður og verðlag, sem aldrei
yrði þó lægra en 2% mill.
En hér er ekki eingöngu um
það að ræða, að við íslending-
ar fáum nær helming orkuvers-
ins fyrir tæplega þriðjung stofn
kostnaðarins og allt orkuverið
að 25 árum liðnum, heldur
mundi alúmínverksmiðjan einn
ig greiða verulega skatta. í því
sambandi er rétt að undir-
strika, að það er alrangt, sem
haldið hefur verið fram, að
Svisslendingarnir hafi farið
fram á það að fá einhver sér-
réttindi varðandi skatta, um-
fram það, sem nú gildir um
skattlagningu á íslenzk fyrir-
tæki. Þeir sætta sig fullkomlega
við núverandi skatta, en vilja
hins vegar ’ væntanlega
hafa einhverja tryggingu
fyrir því, að þeir verði ekki
hækkaðir óhóflega á næstu
árum og er það út af fyrir sig
ekki nema eðlilegt, þar sem
hér hefur ekki áður verið um
erlenda fjárfestingu að ræða.
Aftur á móti má geta þess, að
þróunin er yfirleitt í þá átt að
lækka beina skatta en hækka
óbeina skatta, þannig að skatt-
ar á þetta fyrirtæki gætu líka
lækkað, ef ekki væri samið um
fast gjald.
Það hefur verið sameiginlegt
álit allra þeirra aðila, sem unn-
ið hafa að þessum samningum,
að heppilegt gæti verið að hafa
skattinn fastan og miðaðan við
framleiðslumagn, þannig að
greiddur yrði ákveðinn skattur
á hvert framleitt tonn. Þetta
fyrirkomulag væri hagkvæmt
fyrir okkur íslendinga vegna
þess, að þá þyrfti ekki að fara
neitt í grafgötur um það, hverj-
ir skattarnir yrðu, en við alúm-
ínframleiðslu eru þrjú stig, sem
hin stóru alúmínfyrirtæki ann-
ast öll sjálf og er aðeins hug-
myndin að hið svissneska fyrir-
tæki framkvæmi eitt stig fram-
leiðslunnar hér á landi. Það
gæti því haft á valdi sínu að
flytja til kostnað eða verðlagn-
ingu milli þessa framleiðslu-
stigs og annars og sýnist ástæðu
laust að haga málum þannig, að
í þessu efni gætu orðið árekstr-
ar. Miklu heilbrigðara og eðli-
legra er að semja um fastan
skatt á grundvelli heildarskatta,
sem nú eru lagðir á fyrirtæki
hér, en þar að auki högnumst
við á þessu, vegna þess að
fyrst í stað yrðu skattgreiðsl-
urnar mun hærri skv. slíkum
samningum en miðað við gild-
andi álagningarreglur og af-
skriftaheimildir. Tortryggni sú,
sem reynt hefur verið að vekja
upp í sambandi við þennan þátt
málsins er algjörlega út í blá-
inn og það vita raunar þeir,
sem þær tilraunir hafa gert.
Gert er ráð fyrir, að 60 þús-
und tonná alúmínverksmiðja
mundi í upphafi greiða a.m.k. 50
millj. kr. í skatta á ári, sem síð-
an hækka upp í 90 milljónir kr.
á ári. Þannig mundi skatt-
greiðsla fyrirtækisins, miðað
við hvern vinnandi mann, í
upphafi nema um 100 þúsund
krónum eða meira en hækka
síðan í a. m. k. 180
þúsund krónur fyrir hvern
starfsmann, því að gert er ráð
fyrir að um 500 menn starfi
við fyrirtækið. Til samanburð-
ar við þetta hefur verið gerð
athugun á því, hvað ýms fyrir-
tæki hér á landi greiða í skatta
miðað við starfsmannafjölda,
og er niðurstaðan sú, að ekk-
ert þeirra kemst neitt nálægt
þessari upphæð, og fjöldi fyrir-
tækja greiðir ekki nema sem
nemur 10—12 þúsund krónum
á hvern starfsmann í opinber
gjöld.
Áætlað er, að hreinar gjald-
eyristekjur af verksmiðjunni
verði nálægt 300 milljón krón-
um á ári, og samsvarar það því,
að hver starfsmaður við verk-
smiðjuna skili í hreinar gjald-
eyristekjur 600 þúsundum kr.
árlega. Til samanburðar má
geta þess, að áætlað er að þeir,
sem vinna við fiskveiðar og
fiskvinnslu, skili að meðaltali
í gjaldeyristekjur- nálægt 200
þúsundum króna hver. Það er
með öðrum orðum gert ráð fyr-
ir að um 15 þúsund manns
vinni við þennan meginatvinnu.
veg okkar, sem skilar í brúttó
gjaldeyristekjur 4.500 milljón-
um, en um þriðjungur þess er
talinn erlendur kostnaður,
þannig að um 3 þúsund millj-
ónir séu hreinar gjaldeyristekj-
ur okkar af fiskveiðum og því
eins og áður segir, komi um
200 þúsund krónur á hvern
starfandi mann.
Þegar þessar staðreyndir eru
virtar, er von að menn furði
sig á því, að yfirleitt skuli ein-
hverjir fyrirfinnast, sem draga
í efa, að sjálfsagt sé að hefja
þessar framkvæmdir og berjist
jafnvel gegn þeim með hnúum
og hnefum. Skulu skoðanir
þessara manna nokkuð athug-
aðar hér á • eftir, en þó áður
bent á það, sem ef til vill
skiptir mestu máli, þ.e.a.s. að
útlit er fyrir, að nú séu síðustu
forvöð fyrir okkur íslendinga
að hefja stórvirkjanir til að
hagnýta aflið í fallvötnunum til
stóriðju, því að innan skamms
muni raforkuverð lækka svo, að
álíklegt sé að fjármagnseig-
endur vildu leggja á sig það
óhagræði að hefja starfrækslu
hér, þegar þeir gætu fengið raf-
orku á verði, sem yrði ekki
verulega hærra en frá kjarn-
orkuverum í heimalöndum sín-
um og unnt er að selja orkuna
á hér.
Þróunin í þessum málum er
— því miður fyrir okkur ís-
lendinga — svo ör, að við meg-
um áreiðanlega engan tíma
missa,- Þannig má t.d. vitna til
þess, að Jakob Björnsson, verk-
fræðingur, sem sat alþjóðlega
ráðstefnu í Genf sl. haust, um
friðsamlega notkun kjarnork-
unnar, hefur getið þeSs í blaða-
grein, að áætlanir um rekstur
tveggja kjarnorkuvera, sem
taka eiga til starfa 1966 miðist
við 41 eyri á kw.stund, en hins
vegar geri Euratomnefndin ráð
fyrir því, að kjarnorkustöðvar,
sem taka - til starfa 1968—70
muni geta framleitt raforku fyr
ir 22 til 30 aura. En um 1970
megi ætla að raforkuverðið
verði 4 til 5 mill. eða 17 til
22 aurar á kw.stund. Hann get-
ur einnig um það, að Bretar
hafi uppi áform um byggingu
geysimikilla kjarnorkuraf-
stöðva, en upplýsingar um orku
verð liggi ekki fyrir. En nú
hafa þessar upplýsingar hins
vegar verið birtar og skýrir
The Economist frá þeim fyrir
rúmri viku, eða 20. marz undir
fyrirsögninni: „Surprise of the
year“. Það hefur sem sagt kom-
ið í ljós, að lægsta tilboðið
hljóðar um rétta 20 íslenzka
aura á kw.stund og hefur verð-
ið þannig lækkað um helming
frá því sem áætlanir, sem gerð-
ar voru fyrir örfáum árum
byggðust á.
Hvenær næsta stökkbreyting
verður í þessu efni, veit auð-
vitað enginn með fullri vissu,
en þeir eru vafalaust ekki marg
ir, sem trúa því, að þarna verði
látið staðar numið og verð á
raforku frá kjarnorkuverum
muni ekki lækka enn frá þess-
ari uphæð.
En með þessar staðreyndir í
huga væri það vissulega mikill
barnaskapur af okkur íslend-
ingum að hefjast ekki þegar
handa um að virkja fallvötnin,
því að vatnsaflsorkuver verða
auðvitað alltaf samkeppnisfær
eftir að þau hafa verið afskrif-
uð. Raunar er það alltof vægt
að orði komizt að tala um
barnaskap í þessu sambandi. Eg
held við yrðum að réttnefna
slíkt hátterni glæp við kom-
andi kynslóðir.
En skoðum nú nokkuð sjón-
armið þeirrá manna, sem berj-
ast gegn iðnvæðingu íslands,
sem eru á móti stórvirkjun og
stóriðju. Þeir segja í fyrsta lagi,
að við eigum að geyma orku
fallvatnanna til afnota fyrir
síðari kynslóðir, rétt eins og
árnar eyðist, ef vatnið er ekki
látið renna óbeizlað til sjávar
Þeir segja, að með eðlilegri
aukningu rafmagnsnota muni
íslendingar sjálfir hafa þörf
fyrir alla raforkuna, sem hægt
er að framleiða í fallvötnunum
að 60—70 árum liðnum. Látum
það gott heita. En þá er þess að
gæta, að engum hefur til hugar
komið að gera samning um
orkusölu til lengri tíma en
þetta og ekki einu sinni nærri
svo langs tíma, svo að við get-
um að sjálfsögðu tekið orkuna
til eigin afnota þá, ef okkur
sýnist svo, og fengjum hana auk
þess svo að segja ókeypis, því
að orkuverin hefðu auðvitað
verið afskrifuð löngu áður.
Talið er að vatnsafl, sem fjár
hagslega hagkvæmt væri að
virkja, sé um 17 milljarðar kw.
stunda. Svarar það til um
tveggja milljón kw. með jafnri
notkun, en allt að þriggja
milljóna, ef hægt er að nota
miðlanir. Við skulum hér miða
við lægri upphæðina og segja
að virkjanlegt vatnsafl sé 2
milljónir kw, en þar af getur
Þjórsá skilað með öllum virkj-
unum um einni milljón eða
helmingnum.
Eins og áður segir mundi 60
þúsund tonna alúmínbræðsla
nota 110 þúsund kw. orku, eða
rétt rúm 5% þess vatnsafls, sem
virkjanlegt er með góðu móti.
Sést af framansögðu, að hér
er ekki verið að ganga á neinn
orkuforða, sem geyma þarf
framtíðinni.
Þá gripu úrtölumenn til þess
úrræðis um skeið að halda því
fram, að svo mikil ísmyndun
væri í Þjórsá, að fásinna væri
að leggja út í þessar fram-
kvæmdir, og töldu raunar að
undirbúníngur allur væri léleg-
ur. Þessu hafa sérfræðingar
Raforkumálaskrifstofunnar
svarað svo rækilega, að ekki
ætti að þurfa að eyða að því
mörgum orðum. Þó má bæta
því við, að ég veit ekki betur
en að norsku sérfræðingarnir,
sem hafa verið að rannsaka ís-
myndanir í Þjórsá og sérstak-
lega hefur verið vitnað til, hafi
lýst því yfir, að þeir sjái ekki
ástæðu til að fresta fram-
kvæmdum við virkjun Þjórsár,
og ætti þá að hljóðna þessi áróð
ur sjálfmenntaðra ísmyndunar-
sérfræðinga.
Þá er því haldið fram, að ein-
hver geigvænleg hætta sé því
samfara að leyfa erlenda fjár-
festingu, án þess þó að það fáist
skýrt í hverju sú hætta ætti að
vera fólgin. Það er aðeins sagt,
að 2600 millj., sem 60 þús. tonna
alúmínbræðsla mundi kosta, sé
svo og svo mikill hluti af heild
arfjárfestingu hér á landi — og
þá raunar notaðar hæpnar töl-
ur. Sjálfsagt verður þessum full
yrðingum um hættuástand hald
ið áfram, en ég leyfi mér enn
einu sinni að bera fram þá á-
skorun, að hér verði það skýrt
í hverju þessi hætta sé fólgin
en ekki verið með aimenna
sleggjudóma, hvort hún t.d. sé
þess eðlis, að alúmínfyrirtækið
hyggist kúga það verkafólk,
sem hjá því vinnur, hvort lík-
legt sé að félagið muni rjúfa
samninga, serh það gerir um
orkukaup til 25 ára og veðset-
ur Alþjóðabankanum til trygg-
ingar eignir sínar erlendis,
hvort talið sé að ráðamenn
fyrirtækisins muni neita að
borga þá skatta, sem þeir skuld
binda sig til, eða kannski það
muni hefja hergagnaframleiðslu
úr alúmíni og kúga síðan ís-
lenzk stjórnarvöld til undan-
iátssemi. Vonandi stendur ekki
á skýringum í þessu efni, svo
mikil áherzla sem lögð er á
þessa ímynduðu hættu.
í þessu sambandi er hins veg
ar ekki úr vegi að víkja að því,
sem sumir halda fram, að við
íslendingaí ættum sjálfir að
byggja, ekki einugis orkuverið,
heldur líka álúmínbræðsluna.
Ef það yrði að ráði væru nefni-
lega verulegar hættur á ferð-
inni, jafnvel þótt litið væri
fram hjá þeirri staðreynd, að
markaðirnir eru yfirleitt í hönd
um stórra fyrirtækja, og erfitt
yrði að brjótast inn á þá.
Ef við íslendingar tækjum
2.600 milljónir króna að láni
til byggingar alúmínbræðslu,
sem sjálfsagt yrði þó erfitt að
afla, þá yrðum við auðvitað að
standa undir vöxtum og afborg-
unum af þessu fé, hvernig sem
rekstur fyrirtækisins gengi, en
alkunna er að í flestum iðn-
greinum verða örar tæknifram-
farir, sem stundum gera arð-
vænleg fyrirtæki úrelt á skömm
um tíma. Þessa áhættu sem
aðra tekur hinn erlendi fjár-
magnseigandi, samkvæmt þeim
samningum, sem nú er unnið að,
enda verður hann að greiða fyr
ir raforkuna í að minnsta kosti
25 ár, hvort sem hann notar
hana eða ekki. Þarna er auðvit
um meginmun að ræða — í
fyrra tilfellinu öryggisleysi, en
hinu síðara fyllsta öryggi, sem
við getum æskt.
Hitt er annað mál, að tilvist
þessa málms hér á landi, alúm
íns, mun án efa valda því, að
innan skamms hefji íslending-
ar ýmis konar framleiðslu úr
honum, enda hefur híð sviss-
neska fyrirtæki lýst yfir, að það
væri reiðubúið til að aðstoða
íslendinga í því efni. Við hefð
um hér alúmín á lægra verði
en heimsmarkaðsverði, sem
næmi flutningskostnaði héðan
og til markaða, þannig að sam-
keppnisaðstaða okkar væri góð.
Að minnsta kosti ætti að reyn-
ast unnt að framleiða marghátt
aðan varning fyrir innanlands-
markað úr þessum góða málmi,
sem nú er hagnýttur á stöðugt
fleiri sviðum. Er þetta auðvitað
ekki þýðingarlítið í landi, sem
hvorki hefur haft timbur né
málma. Ætti raunar þessi á-
stæða ein að nægja til þess að
við legðum megináherzlu á, að
þessi starfræksla yrði hafin hér
lendis.
Andstæðingar alúmínmálsins
benda ennfremur á það, að hér
sé mikill vinnuaflsskortur ,og
þegar þannig hagi til sé fásinna
að leggja út í ný stórverkefni.
Fljótt á litið kann þessi rök-
semd að láta vel í eyrum, en
athugum þetta örlítið nánar.
Á árunum 1965 til 1968 er
gert ráð fyrir að ljúka við 110
þúsund kw. Búrfellsvirkjun og
30 þúsund tonna alúmín-
bræðslu. Á sama tímabili mun
karlmönnum við atvinnustörf
fjölga um að minnsta kosti
4.200, en hámarksvinnuþörf við
þessar framkvæmdir, sem yrði
í nokkra mánuði á árinu 1968,
er innan við 900 manns, eða að-
eins um 20% af þessari fjölgun.
Þegar framkvæmdum er lokið,
mUnu aðeins innan við 300
manns starfa við 30 þúsund
tonna alúmínbræðslu, eða
6—7% af fjölguninni á þessum
fjórum árum. Við framhalds-
virkjunina og stækkun alúmín-
bræðslunar yrði Iþetta vanda-
mál enn minna, þar sem fjölg-
unin á vinnumarkaðinum eykst
og síðari áfangi Búrfellsvirkjun
ar er auk þess miklu minna
fyrirtæki en sá fyrri. Hér er því
ekki um það stórfellda vanda-
mál að ræða, sem sumir vilja
vera láta. Sjálfsagt yrði þó að
draga úr einhverjum öðrum
framkvæmdum þá mánuði sem
þessar framkvæmdir væru í há
marki, og mætti t.d. hugsa sér
að fresta varnarliðsframkvæmd
um.
En á vandamál vinnuaflsskorts
ins má raunar líta frá öðrum
sjónarhóli. Við erum væntan-
lega öll sammála um það, að
þrátt fyrir vinnuaflsskort þurfi
að leggja í margháttuð ný fyr-
irtæki á næstu árum. Ef hér
væri atvinnuleysi, myndu menn
vafalaust hallast að því að
reyna að hefja þá starfrækslu,
sem útvegaði nægilega mörgum
atvinnu, en þegar um vinnu-
aflsskort er að ræða, ber að
leggja megináherzlu á uppbygg
ingu fyrirtækja, sem skila mikl-
um arði, án þess að útheimta
mikið vinnuafl. Það er eina leið
in til þess að ná miklum og ör-
um efnahagsl. framförum. Það
er einmitt stóriðjan sem hefur
valdið því, að lífskjör batna ört
í flestum löndum heims. Það
eru vélarnar og fjármagnið sera
látið er vinna og á þann hátt
auðgast allir þjóðfélagslþegn-
arnir. Við íslendingar ætlum
okkur að sækja að minnsta
kosti jafn hratt fram á sviði
efnahagsmála og nágrannaþjóð
irnar; aðeins með þeim hætti
getum við vænzt þess að halda
uppi þeirri jafnvægispólitík,
sem þýðingarmest er, að fólk
fremur flytjist hingað til lands,
en að menn leiti starfa annars
staðar.
Ýmsar þjóðir setja sér nú það
mark að tvöfalda þjóðarauðinn
ó aðeins einum áratug, að
byggja á 10 árum mannvirki
og framleiða varning, sem að
þeim tíma liðnum verður til og
er jafn mikils virði og allar eig
Ir þjóðfélagsins eru í dag. Þessu
marki verðum við íslendingar
að ná. En því getum við ekki
náð með berum höndunum, þótt
mikið sé hér unnið, við getum
aðeins náð því með aðstoð tækn
innar, með því að auka afrakst
ur vinnunnar sem mest, með
öðrum orðum, fyrst og fremst
stóriðj unni.
Við höfum ekki efni á að
bíða deginum lengur, og við
höfum raunar naumast tíma til
að hlusta á raddir úrtölumann
anna. Við skulum að vísu leggja
það á okkur í kvöld, en í síðasta
sinn. Á morgun hefjumst við
handa.
í gær og dag hefur kappsam-
lega verið unnið að því að ná
samkomulagi við hið svissneska
fyrirtæki. Enn er ekki vitað ná-
kvæmlega um niðurstöður
þeirra samningaviðræðna og
einstök samningsatriði. En
fyllsta ástæða er þó til bjart-
sýni. '
Ég sagði í upphafi máls míns,
að það hefði m.a. verið íhalds-
semi íslendingsins, sem olli því,
að Einar Benediktsson kom
ekki áformum sínum um stór-
iðju í framkvæmd. Sú íhalds-
semi var að ýmsu leyti skiljan-
leg, og ekki skal ég lasta íhalds
semi almennt ,og við höfum
raunar stundum mátt eiga
meira af henni. En það er ekki
íhald að hika í dag, það er arg
vítugasta afturhald.
Samvinna á sviði tækni Og
vísinda, efnahags- og atvinnu-
mála fer nú mjög vaxandi þjóða
í milli, og jafnvel stjómendur
kommúnistaríkjanna hafa varp
að fyrir róða þeirri kreddutrú,
að ekkert samstarf • megi hafa
við auðvaldsheiminn, sem þeir
svo nefna. Þeir sjá að þeim er
nauðugur einn kostur að efla
slíka samvinnu, og ganga jafn-
vel svo langt, að ein af ríkis-
stjórnum kommúnistalandanna
er að leita eftir samningum um
það, að Krupphringurinn, sem
áður var mesti hernaðarfram-
leiðandi Þjóðverja, reisi iðju-
ver fyrir austan járntjald.
En hér eru til menn, sem
á bernskuárum sínum játuðu
trú sína — raunar á skrítinn
guð og allófrýnilegan —*og eru
svo trúfastir ,að þeir afneita
allri samvinnu við erlenda fjár
magnseigendur, þótt trúbræð-
ur þeirra í austri hafi gert sér
grein fyrir nauðsyn hennar. Þeir
eru kaþólskari en páfinn.
Lengur verða fallvötnin ekki
beizluð til þess að vinna köfn-
unarefnisáburð með rafgrein-
ingu. Því hefur tæknin breytt.
„Og frjómögn lofts
má draga að blómi og björk“
kvað Einar Benedikteson 1
kvæði sínu „Dettifossi“.
Þessi draumsýn fór að mestu
hjá garði og sú auðlegð, sem á-
form hans hefðu getað skapað.
Enn er þó unnt að láta spádóma
hans rætast að nokkru. Það eig
um við að gera og munum líka
gera, áður en það verður um
seinan.