Morgunblaðið - 02.04.1965, Blaðsíða 17

Fðstudagur 2. apríl 1965
MORCUMBLAÐIB
17
Virkjum fallvötnin og hef jum stóriðju
áður en það verður um seinan
a
IRæða Eyjólfs Konráðs
Stúdantafélagstftflnciiniini í gærkvóldi
f GÓÐIR stúdentar — aðrir á-
heyrendur.
| Fyrir skömmu var minnzt
aldarafmælis Einar Benedikts-
sonar. Menn minntust þá ekki
einungis skáldsins, heldur og
i fullhugans, sem sá að „framtíð
i á vor þjóð — með þessa fossa“.
| Tilviljanir haga sér stundum
; einkennilega. Mönnum dettur
j jat'nvel í hug að það séu hreint
> engar filviljanir. Og nú vildi
j svo til, að umræðurnar um
í stórvirkjanir og stóriðju á Isr
I landi voru að nálgast lokastig
, um sama leyti og hressilega var
rumskað við mönnum og þeir
minntir á þau glæstu áform,
sem Einar og samstarfsmenn
'hans höfðu á prjónunum á öðr-
um áratug aldarinnar.
I>að er ekki úr vegi að rifja
nú upp, þegar rætt er um stór-
iðju og erlent fjármagn, fyrir7
i ætlanir Einars Benediktssonar,
þess manns, sem mest stolt og
framsækni hefur haft fyrir ís-
lands hönd, mannsins, sem
J mesta trú hafði á landinu og
þjóðinni, og vildi ráðast ótrauð-
ur í stórverkefnin, sem á
i skömmum tíma hefðu gjör-
breytt efnahag landsins. Og
fyrir.ætlanir hans voru ekki
tómar skýjaborgir og loftkast-
alar, eins og einhvern veginn
hefur tekizt að koma inn í hug-
skot manna — en svo vill fara,
þegar hinum framsæknu hefur
mistekizt, að þá eru þeir nægi-
lega margir, sem hlakkar í og
finnst þeir sjálfir stækka af
j því að þjóðin enn bjástrar við
smáverkefnin.
I Þegar menn f dag lesa hina
ítarlegu áætlunargerð Sæters-
moens og verkfræðinga hans
um 6 stórvirkjanir á Þjórsár-
svæðinu, byggingu áburðar-
verksmiðja, alúmfnbræðslu,
karbítvinnslu og jafnvel járn-
og zinkiðnað, sem árið 1918 var
gefin út í stórri bók með fjöl-
mörgum uppdráttum og verk-
fræðilegum útreikningum, þá
sjá menn og skilja að hér var
alvara á ferðum en enginn
glópsháttur.
Hugmyndin var að virkja
sem næst 800 þús. kw vélaafl
eða um fjórum sinnum meira
en Búrfellsvirkjun þá, sem nú
er talað um að verði 210 þús-
und kw, og kostnaðarverð virkj
ananna var áætlað 277 milljón-
ir króna, eða samkvæmt núver-
andi verðlagi nálægt 6 þús.
millj. kr.
Og Títanfélagið, sem fyrlr
rannsóknunum stóð, og hugðist
hrinda I framkvæmd þesáum
stórverkefnum, var heldur eng-
in bóla. Hlutafé þess var upp-
haflega 2 milljónir króna, en
komst að nafnverði upp í 12
milljónir eða sem næst 300
millj. miðað við núverandi verð
lag. Naut félagið sýnilega mik-
ils álits, og engin ástæða til að
ætta annað en unnt hefði verið
að útvega það fjármagn, sem
þurt’ti til þess að hrinda verk-
efnunum í framkvæmd, ef á-
formin hefðu notið þess skiln-
ings og stuðnings hér innan-
lands sem þörf var á.
En ef við viljum glöggva okk
ur betur á hvað hér var á ferð-
inni, þá getum við hugsað okk-
ur, að Einari Benediktssyni
hefði tekizt að hrinda í fram-
kvæmd verulegum hluta fýrir-
ætlana sinna, t.d. að virkja 500
þúsund kw í Þjórsá, og byggja
tilsvarandi verksmiðjur. Hugs-
um okkur að þessum fram-
kvæmdum hefði verið lokið ár-
íð 1925 og segjum svo að eng-
inn hagur hefði af þeim orðið
fyrstu 15 árin, meðan verið var
að afskrifa eignirnar, sem þó er
auðvitað fjarstætt, því að marg
háttaður arður hefði komið inn
í Landið og gífurleg atvinna,
sem ekki hefði verið vanþörf á
fyrir stríðið, þegar atvinnuleys
ið var hér hvað tilfinnanlegast.
Gefum okkur það, að íslend-
ingar hefðu fyrst árið 1940 tek-
ið að fá arð af þessum eignura,
sem vafalaust væru nú að veru-
fremst, sem útlend lán geta
veitzt til, þegar Alþingi snýr
sér að því að verða löggjafar-
samkoma fyrir landið, í stað
þess að vera innbyrðis vátrygg-
ingarstofnun fyrir fulltrúana
sjált'a".
Einar Benediktsson ætlaði
sér að uppræta hina hugmynda
hatandi smásýni, sem hann svo
nefndi, en hann var langt á
undan sinni samtíð, eins og þeir
báðir Sigurður Nordal og Stein
grímur J. Þorsteinsson hafa
komizt að orði í ritum um Ein-
ar, og „leiðartínurnar“ voru
ekki lagðar.
Og nú standa fyrir dyrum
starfsmannahald yrði um 100
manns. Útreikningar sýna að
hér mundi verða um arðvæn-
legt fyrirtæki að ræða, sem
spara mundi íslendingum veru-
legan gjaldeyri, og er talið að
gjaldeyrissparnaður á hvern
starfsmann, sem við fyrirtækið
mundi vinna yrði frá hálfri
milljón fyrst til rúmlega einnar
og hátfrar milljónar króna, að
loknum afborgunum lána.
Gert er ráð fyrir að fyrirtæk-
ið selji vörur sínar á sama verði
og við kaupum nú fullunnar
olíuvörur af Rússum, en all-
mikið magn fullunninnar olíu
mundum við þó kaupa áfram,
væntanlega frá járntjaldslönd-
unum.
Við undirbúning þessa máls
hefur verið haft samstarf við
bandarískt fjárfestingarfyrir-
tæki, sem er reiðubúið til sam-
handaskolum á fyrstu árum
slíks rekstrar, sem við einir
stæðum að. En ekki skal ég fjöl
yrða um þetta mál, enda annað
og meira verkefni, sem hér
hlýtur fyrst og fremst að verða
til umræðu: Búrfellsvirkjun og
bygging alúmínbræðslu.
í stuttu máli má segja að út-
lit sé fyrir það, að við íslend-
ingar getum náð samningum
við svissneskt alúmínfyrirtælci,
Swiss Aluminium, um að það
byggi hér á landi 60 þúsund
tonna alúmínbræðslu I 2—3 á-
föngum, en fyrsti áfanginn yrði
30 þúsund tonna bræðsla. Jafn-
framt yrði þá ráðizt í Búrfells-
virkjun í tveim áföngum eða
fleiri. Yrði fyrsti áfangi 105
þúsund kw, en þegar virkjun-
inni væri lokið, væri hún alls
210 þús. kw.
Af þessari orku mundi 60
þúsund tonna alúmínbræðsla
taka rúman helming, eða 110
þúsund kw, en til annarra nota
væri þá 100 þúsund kw.
Kostnaður er áætlaður 1050
milljónir króna við fyrri áfanga
Búrfellsvirkjunar en aðeins 567
milljónir við hinn síðari, þannig
ILppdráttur að fyrirhuguðu stöðyarhúsi við Búrfell samkvæmt áætlunum Sætersmoen, sem birtar voru 1918.
legu leyti orðnar alíslenzkar.
Við skulum segja að verðmæti
raforkunnar hefði verið rúm 2
miLL. sem kallað er, eða um 10
aurar á kwstundu, og afrakst-
ur verksmiðjanna jafnmikill, 10
aurar miðað við hverja notaða
kwstund. Þá væri hér um að
ræða á ári hverju 800 milljón
króna verðmæti og á 25 ára
tímabili, til dagsins í dag að
telja, 20 þúsund milljónir
króna, án þess að vextir séu
reiknaðir. Með 6% vöxtum
væri þessi upphæð hins vegar
hvorki meira né minna en 47
þús. millj.
Jafnvel þótt aðeins helming-
ur þessa fjár hefði orðið eftir
hér í landinu, er um svo gífur-
legar fjárhæðir að ræða, að
engum orðum þarf að því að
eyða, hve þessi framkvæmd
hefði gjörbreytt öllum hag þjóð
arinnar tii hins betra.
En hér voru margir, sem ótt-
uðust þessar framkvæmdir.
Menn töldu sig hafa haft slæma
reynslu af erlendu — dönsku —
fjármagni og þorðu ekki að
leggja út í þessi stórverkefni.
Ihaldssemin nægði til að hindra
framgang þeirra.
Einar Benediktsson hafði áð-
ur sagt í greininni „Starfsfé fyr
ir ísland“:
„Hér hefur verið alltof lengi
af vísindalausri, sleggjudæm-
andi og hugmyndahatandi smá-
sýni í löggjöf og fjármáluru tal-
að hátt um öll félagsfyrirtæki
sem fjárglæfra“. Og hann bætti
við:
„Hér þarf ag leggja leiðar-
línur þjóðernisstefnunnar yfir
svo langt tímabil, fyrst og
mestu stórverkefni, sem við ís-
lendingar höfum ráðizt í, og þó
smáverkefni miðað við það,
sem vakti fyrir framsæknasta
fslendingnum. Væri nokkuð
fjarri lagi að hugsa sér, að
þrátt fyrir atlt væri það andi
Einars Benediktssonar, sem nú
orkar því, að íslendingar ætla
ekki lengur að láta fallvötn sín
renna óbeizluð til sjávar. Ef
það er tilviljun, þá er það a.m.
k. ánægjuleg tilviljun, að ein-
mitt nú hafa hugsjónir Einars
Benediktssonar á aldarafmæli
hans verið rifjaðar upp og orð-
ið þjóðinni hvatning til að
spretta úr spori, þótt seint sé.
Þegar nú er rætt um stóriðju
og erlent fjármagn er einkum
átt við þrjú fyrirtæki, sem í
undirbúningi hafa verið, þ.e.a.s.
kísilgúrverksmiðju við Mý-
vatn, olíuhreinsunarstöð og síð-
ast en ekki sízt, alúmínverk-
smiðju. Um kísilgúrverksmiðj-
una er það að segja, að þar er
um lítið fyrirtæki að ræða,
væntanlega ekki nema um 140
milljón króna fjárfestingu, sem
litlar deilur hafa verið um,
enda talið nauðsynlegt að hafa
samvinnu við útlendinga, ekki
sízt vegna markaðanna. Skal ég
ekki ræða um þær fyrirætlanir.
Undirbúin hefur verið bygg-
ing olíuhreinsunarstöðvar, sem
mundi hreinsa mikinn hluta
þeirrar olíu, sem við íslending-
ar notum. Þetta er ekki mjög
stórt fyrirtæki. Fjárfestingin
mundi vera eitthvað yfir 300
millj. króna og starfsmenn fyr-
irtækisins aðeins um 60 fast-
ráðnir, en nálægt 40 að jafnaði
við viðhald, þannig áð héildar-
vinnu við okkur fslendinga á
þeim grundvelli, að það yrði
minnihlutaeigandi að fyrirtæk-
inu, en við ættum þar algjöran
meirihluta. Hið bandaríska fyr-
irtæki mundi svo leggja fram
allmikið hlutafé og að auki allt
það lánsfé, sem til fyrirtækis-
ins þyrfti, og þannig taka á sig
áhættuna að langmestu leyti,
því að áhætta fslendinga væri
ekki önnur en sú, sem fælist í
því innlenda hlutafé, sem yrði
í fyrirtækinu.
Bandaríska félagið er reiðu-
búið til að selja hlut sinn eftir
nokkurra ára starfrækslu fyrir-
tækisins, ef þá er ljóst, að það
getur staðið í skilum með
greiðslur vaxta og afborgana af
lánum, og yrði félagið þá alís-
lenzkt.
Segja má, að hér sé um að
ræða gott dæmi um það, hvers
hagræðis við getum -notið af
samstarfi við erlent einkafjár-
magn. Við hyggjumst hefja at-
vinnurekstur, sem við höfum
ekki sérþekkingu á. Við leitum
til erlendra aðila, sem bæði
hafa þekkingu og fjármagn.
Við búum þannig um hnútana,
að sá aðili taki á sig svo mikla
áhættu, að hann verið að leggja
sig allan fram um að fyrirtækið
verði byggt upp á sem arðvæn-
legastan hátt, og við tryggjum
okkur það, að innan skamms
tíma verði fyrirtækið alíslenzkt.
Það mætti auðvitað hugsa sér
að við reyndum einir að ráðast
í slíkt fyrirtæki, sem ekki er
fjárfrekara en þétta, og tækj-
um til þess lán, sem þá yrðu
með ríkisábyrgð. En hætt er
við, að ýmislegt gæti farið í
að fullvirkjað mundi kostnaður
inn nema 1617 milljónum króna,
sem hækka mundi upp í rúm-
lega 1700 milljónir króna með
aukningu varastöðva.
í samningunum við hið sviss-
neska fyrirtæki hefur verið tal-
að um að það greiddi fyrir raf-
orkuna fyrstu 10 árin 3 mill, en
síðan 1V4 mill. Eitt mill er sem
kunnugt er 1/000 úr Bandaríkja
dollarar, og því samkvæmt nú-
verandi gengi 4,3 aurar. Þannig
eru 3 mill tæpir 13 aurar á kw-
stund og 2Yz mill tæpir 11 aur-
ar.
Ef gert er ráð fyrir að
greiða stofnkostnað raforku-
versins niður að fullu á 25 ár-
um með 6% vöxtunum — en
vextir Alþjóðabankans eru nú
yfirleitt 5 Ví> % — mundi raforku
sölusamningur við hið sviss-
neska fyrirtæki standa undir
rúmlega % stofnkostnaðarins,
en fyrirtækið hins vegar fá til
sinna nota rúman helming eins
og áður segir. Þetta þýðir það,
að við Islendingar pnundum fá
í okkar hlut 100 þús. kw. orku-
ver fyrir minna en 600 millj. kr
eða tæplega 6 þúsund kr. á
hvert kw. en meðal byggingar-
kostnaður á hvert kw. yrði hins
vegar nokkuð yfir 3 þúsund
krónur, en hér er um að ræða
langsamlega ódýrasta orkuver-
ið, sem við getum ráðizt í, og
yrði orka sú sem við hagnýtt-
um um það bil á hálfvirði mið-
að við hagkvæmustu smærri
virkjanir.
Að 25 árum liðnum ættum við
síðan orkuverið skuldlaust og
Frafmald á bls. 19