Morgunblaðið - 13.11.1996, Blaðsíða 12

12 MIÐVIKUDAGUR 13. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Umhverfisráðherra fellir úr gildi bann byggingarnefndar við niðurrifi tveggja steinbæja
Ekki talin lagastoð
fyrir samþykktinni
UMHVERFISRÁÐHERRA hefur
fellt úr gildi ákvörðun byggingar-
nefndar Reykjavíkur um að synja
eigendum steinbæjanna Brennu við
Bergstaðastræti og Götuhúss við
Vesturgötu 50 um leyfi til að rífa
húsin. Úrskurður ráðherra byggist
á að ekki sé lagastoð fyrir sam-
þykkt byggingarnefndar auk þess
sem húsfriðunamefnd ríkisins legg-
ist ekki gegn niðurrifi húsanna.
í úrskurði ráðuneytisins um
steinbæina segir að niðurrif fast-
eigna falli undir almennan umráða-
og ráðstöfunarrétt sem felist í hug-
takinu eignarréttur og að synjun
byggingarnefndar feli í sér veruleg-
ar takmarkanir á eignarrétti sam-
kvæmt stjómarskrá. Byggingar-
nefnd haldi hins vegar fram að
heimilt sé að synja um leyfi til niður-
rifs án þess að skylt sé að greiða
fyrir það bætur eða kaupa eignina.
Bent er á að húsin séu ekki friðuð
samkvæmt ákvæðum þjóðminja-
laga og að húsfriðunarnefnd ríkis-
ins, sem samkvæmt þjóðminjalög-
um geri tillögu um friðun húsa,
telji ekki ástæðu til að friða þau.
Vísað til
friðunarsjónarmiða
Fram kemur að við skoðun á
ákvörðun byggingarnefndar komi í
ljós að mati ráðuneytisins að hún
sé ekki rökstudd með tilvísun til
lagaákvæða heldur með vísan til
friðunarsjónarmiða, það er ályktun-
ar borgarráðs og Feneyjaskrár sem
ekki hafi lögfestu hér á landi og
geti því ekki talist fullnægjandi
lagagrundvöllur fyrir synjun fremur
en samþykkt borgarráðs ein og sér.
Bent er á nauðsyn þess að skoða
ákvæði þjóðminjalaga en þar hafi
löggjafinn tekið afstöðu til álita-
mála sem snúa að friðun húsa og
annarra mannvirkja. í lögunum
væri heimild til að friða einstaka
hús sem hafa menningarsögulegt
eða listrænt gildi en jafnframt eru
þar reglur, sem virðast ótvíræðar
og fela í sér skaðabætur til handa
húseiganda sem verður fyrir fjár-
hagslegu tjóni vegna friðunar.
I umsögn ráðuneytisins um
steinbæinn Brennu við Bergstaða-
stræti segir að auðsætt sé að synj-
un byggingaryfirvalda um niðurrif
feli í sér sams konar aðgerðir og
þær sem um ræðir í þjóðminjalög-
um. Munurinn sé þó sá að væri
farið að þjóðminjalögum væri skylt
að annaðhvort leyfa niðurrif hússins
eða greiða húseiganda skaðabætur
þar sem húsið sé ekki friðað í sam-
ræmi við lögin.
Þess í stað sé farin sú leið að
með því að veita ekki heimild til
niðurrifs telji borgarlögmaður að
ekki verði til skaðabótaskylda. Rétt-
arstaða eiganda sé því mun lakari
en ef farið væri að þjóðminjalögum
og húsið friðað. í kæru til ráðherra
er bent á að húsið sé nánast ónýtt
og að það sé ekki á færi eiganda
að legga fram þær 7-8 milljónir
sem endurbætur munu kosta. Tekið
er fram að mikil óprýði sé að hús-
inu auk þess sem hætta geti stafað
af J)ví.
I umsögn byggingarnefndar til
ráðuneytisins vegna Brennu við
Bergstaðastræti er meðal annars
vitnað til umsagnar Árbæjarsafns,
þar sem kemur fram að borgarráð
hafi samþykkt ályktun nefndar um
verndun borgarminja. Meðal annars
að stuðla bæri að verndun þeirra
fáu steinbæja sem enn standa í
Reykjavík. Af þeim sökum hafí
ekki verið samþykkt niðurrif eða
meiriháttar breytingar á steinbæj-
um síðustu ár og er ekki talin
ástæða til að breyta út af þeirri
afstöðu.
Bent er á að húsfriðunarnefnd
ríkisins taki undir álit borgarminja-
varðar og borgarráðs um verndun
steinbæja í bréfí dagsett í júní árið
1993 en í bréfí nefndarinnar, sem
dagsett er í maí 1994, segir að ljóst
sé að eigandi Brennu muni ekki
leggja fram meira fé til viðgerða á
bænum og að borgin muni ekki
styrkja eigendur til verksins. Þá
segir: „Ljóst er að húsfriðunamefnd
getur ekki skuldbundið húsfriðun-
arsjóð eins og farið sé fram á. Ekki
verði því séð fram á að ráðist verði
í viðgerð bæjarins að óbreyttu og
í ljósi þess sér húsfriðunarnefnd
ríkisins ekki ástæðu til að leggjast
gegn niðurrifi Brennu.“
Sveitarstjórn svipt
valdi til ákvörðunar
í umsögn skipulagsstjómar ríkis-
ins til ráðuneytisins um steinbæinn
Brennu við Bergstaðastræti kemur
fram að álitamál kunni að vera um
hvort beita skuli þjóðminjalögum
hvort sem byggingarnefnd fallist á
eða synji beiðni um niðurrif húss
eða hvort þeim skuli eingöngu beitt,
þegar niðurrif fæst samþykkt. Þá
segir: „Vaknar sú spuming, hvort
tilvísan þessi til þjóðminjalaga svipti
sveitarstjóm með öllu valdi til að
koma í veg fyrir niðurrif húsa eða
mannvirkja, sem hún telur mikil-
vægt að varðveita af menningarleg-
um ástæðum en húsfriðunamefnd
ríkisins treystir sér einhverra hluta
vegna, t.d. vegna kostnaðar, ekki
til að friðlýsa. Kemur þá til álita
hvort stefnumörkun í skipulagi
sveitarfélags hafi eitthvert gildi og
geti haft áhrif á niðurstöðu máls
sem þessa.“
Bar að taka tillit
til borgarráðs
í umsögn byggingarnefndar til
ráðuneytisins vegna Vesturgötu 50
segir að synjun nefndarinnar sé
byggð á ótvíræðu og margþættu
varðveislugildi sem húsið hafí. Vitn-
að er til umsagnar húsfriðunar-
nefndar ríkisins og Árbæjarsafns
en þar segir að það sé á valdi eig-
enda í hvernig ástandi húseignir
þeirra séu og að samkvæmt umsögn
húsfriðunarnefndar sé húsið við
Vesturgötu af þeirri stærð að auð-
velt sé að nýta það til íbúðar. Jafn-
framt er vitnað til þjóðminjalaga
um hlutverk húsfriðunarsjóðs en
þar er að finna heimild til að veita
styrk til viðhalds annarra húsa en
friðaðra, sem að dómi nefndarinnar
hafí menningarsögulegt eða list-
rænt gildi.
Steinbærinn Götuhús við Vestur-
götu hafí menningarsögulegt gildi
og ekkert sé því til fýrirstöðu að
hann verði lagfærður og tekinn til
íbúðar eins og mörg dæmi séu um
í næsta nágrenni. Fram kemur að
byggingarnefnd bar að taka tillit
til samþykktar borgarráðs um að
vernda götumynd Vesturgötu og
þeirra steinbæja sem enn standa. I
kæru eiganda til ráðherra kemur
fram að áætlaður kostnaður við að
koma húsinu í sæmilegt horf sé um
5 -7 milljónir.
Ákvörðun byggingarnefndar
standi
í umsögn skipulagsstjóra ríkisins
segir að byggingarnefnd hafi með
vísan til umsagnar húsfriðunar-
nefndar og Árbæjarsafns og sam-
þykktar borgarráðs rökstutt nægj-
anlega vel synjun nefndarinnar um
niðurrif hússins við Vesturgötu 50.
Leggur skipulagsstjórn til að
ákvörðun byggingarnefndar standi
óbreytt.
Úrskurðir umhverfisráðuneytis-
ins hafa verið lagðir fram í borgar-
ráði og í bréfi byggingarfulltrúa til
húseigenda segir að úrskurðurinn
verði lagður fyrir byggingarnefnd
og í framhaldi muni borgaryfírvöld
fara yfir niðurstöðu ráðuneytisins.
Tekið er fram að í úrskurðinum
felist ekki leyfí til niðurrifs húsanna
og er þeim tilmælum beint til eig-
enda að þeir aðhafíst ekkert fyrr
en framkvæmdaleyfi hafi fengist.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
STEINBÆRINN Brenna við Bergstaðastræti.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
STEINBÆRINN Götuhús við Vesturgötu 50.
Steinbæir eru sér
reykvísk húsagerð
AF 150 steinbæjum sem byggðir
voru i Reykjavík á síðustu ára-
tugum 19. aldar voru 24 uppi-
standandi árið 1991 samkvæmt
könnun sem gerð var á vegum
Árbæjarsafns. Steinbæir eru
reykvísk húsagerð með sérstakt
varðveislugildi að mati safn-
varða.
f greinargerð Nikulásar Úlf-
ars Mássonar, arkitekts og safn-
varðar húsadeildar Árbæjar-
safns, um steinbæi í Reykjavík
segir að tímamót hafi orðið í
byggingu steinhúsa hér á landi
þegar Alþingishúsið var byggt á
árunum 1880-1881 en við það
verjk unnu danskir steinsmiðir
og íslendingar lærðu af þeim
iðnina að höggvatil grjót. Þegar
smíði hússins lauk voru verkfæri
dönsku steinsmiðanna boðin upp
og eignuðust íslendingar þá
verkfæri til steinsmíða.
Ný húsagerð
Á árunum 1880-1905 voru all-
mörg steinhús byggð í Reykjavík
og varð þá til ný húsagerð, stein-
bæir, sem á skömmum tíma varð
algeng i úthverfum Reykjavíkur.
Steinbæir eru með hlöðnum hlið-
arveggjum úr tilhöggnu gijóti
og göflum úr timbri, segir í lýs-
ingum Nikulásar. Veggirnir voru
yfirleitt einhlaðnir úr stórum
ferhyrndum steinum en að innan
voru bæirnir þiljaðir. Gluggar
voru yfirleitt aðeins á göflum og
var þakið yfirleitt bárujárnsk-
lætt. Steinbæjum svipar því til
torfbæja að því undanskildu að
hliðarveggir eru hlaðnir úr
gijóti. Voru þeir oft reistir á
bæjarstæðum tómthúsbýla.
Meðal fyrstu steinsmiða
Um Brennu segir í upplýsing-
um frá Árbæjarsafni, að Ingi-
mundur Þorbjörnsson hafi feng-
ið útmælda lóð í Þingholtunum
árið 1836 og reisti hann þar
bæinn Brennu. Árið 1855 seldi
hann Guðbrandi Guðmundssyni
tómthúsmanni bæinn og bjó Guð-
brandur þar ásamt fjölskyldu
sinni. Tveir synir hans, Jónas og
Magnús, sem báðir voru stein-
smiðir, byggðu bæinn upp árið
1881 og þá sem steinbæ. Þeir
voru meðal fyrstu steinsmiða hér
á landi og unnu þeir meðal ann-
ars við byggingu Alþingishúss-
ins. Árið 1883 byggðu þeir bræð-
ur steinhús á lóðinni og var það
kallað Brennuhús eða Langa-
brenna en það taldist síðar Berg-
staðastræti 13. Þangað fluttu
þeir með fjölskyldur sínar en
seldu bæinn Jóhannesi Sveins-
syni.
Um 1890 keypti Gísli Þorláks-
son Brennu og bjó hann þar
ásamt fjölskyldu sinni. Ekkja
hans Ragnheiður bjó þar síðan
ásamt börnum sínum en sonur
þeirra Einar Gíslason málara-
meistari fékk eignina eftir föður
sinn. Einar byggði íbúðarhús á
lóðinni framan við götuna árið
1919, bakhús árið 1928 og bílskúr
árið 1943. Árið 1934 byggði hann
við íbúðarhúsið. Búið var í stein-
bænum Brennu fram til ársins
1970.
Götuhús byggð árið 1894
Um Götuhús segir í upplýsing-
um frá Árþæjarsafni að stein-
bærinn hafi verið byggður árið
1894 og að allar breytingar á
húsinu séu háðar ákvæðum þjóð-
minjalaga, sem fela í sér að hús
byggð fyrir 1900 eru háð leyfi
borgarminjavarðar og húsfrið-
unarnefndar.
Pétur Þórðarsson skipstjóri
byggði steinbæinn Götuhús við
Vesturgötu 50 árið 1894 og árið
1905 byggði hann við húsið til
vesturs og hóf þar verslunar-
rekstur. I viðbyggingunni var
starfrækt mjólkurbúð um skeið.
I fyrstu lýsingum á húsinu er
því lýst þannig að það sé byggt
með steinveggjum og timbur-
stöfum en að annar stafurinn
að neðan sé hlaðinn úr grjóti.
Gafflar klæddir borðum og
pappa og járnþak er á súð. Niðri
eru tvö þiljuð herbergi og eitt
óþiljað auk tveggja eldhúsa.
Annað herbergið málað og ein
eldavél er í eldhúsinu. Uppi eru
fjögur þiljuð herbergi og að
mestu fullgerð. Tvö þeirra eru
máluð og þar er ein eldavél.