Morgunblaðið - 13.11.1996, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 13. NÓVEMBER 1996 31
FISMÁLUM
Jrgangsefni á einum degi
(áætlun fyrir 1998)
án nokkurrar mengunar, orka sem
sólin endurskapar í sífellu. Árið
1991-92 var kerskálum breytt í sam-
ræmi við nýja tækni og þekjur og
súrálsskammtarar settir á ker. „Með
fjárfestingu okkar í nýrri tækni tókst
að minnka verulega útblástur flúor-
íðs sem í stórum skömmtum getur
spillt gróðri. [Sjá töflur]. Einnig
tókst að minnka magn ryks sem fell-
ur til í álframleiðslunni,“ sagði Roth.
Á hinn bóginn bendir Roth á að
aðferð til að hreinsa koltvísýring sé
ekki til. „Þess vegna verðum við að
horfast í augu við það að útblástur
koltvísýrings úr álverinu getur valdið
gróðurhúsaáhrifum," sagði Roth.
Meðal annarra ráðstafana hin síð-
ustu ár má nefna að skolpleiðslur
hafa verið leiddar úr höfninni og út
í sjó og rafmagnsþéttar hafa komið
í stað þétta með efninu PCB. Loks
hefur lóð við álverið verið ræktuð
upp og styrkir veittir til samtaka sem
beita sér fyrir náttúruvernd á íslandi.
Horft til nýrrar aldar
Með stefnumörkuninni er horft til
nýrrar aldar. Eitt meginmarkmið
ÍSAL er að raska sem minnst jafn-
vægi í vistkerfinu með þeim efnum
og orku sem verksmiðjan þarfnast
eða skilar frá sér og haga starfsem-
inni jafnframt í samræmi við gild-
andi lög og reglur um umhverfis-
mál. í þessu skyni hyggst ÍSAL
reyna enn frekar að draga úr út-
blæstri sérstakra flúoríð- og koltví-
sýringsefna. Fyrirtækið einsetur sér
t.a.m. að nota ekki efni sem geta
eytt ósonlaginu og farga úrgangi
þannig að sem minnst umhverfis-
spjöll hljótist af.
Annað markmið er að vinna sí-
fellt að endurbótum, bæta nýtingu
og auka endumýtingu með hringrás:
um þar sem því verður við komið. í
þessu efni verður m.a. höfð hliðsjón
af umhverfissjónarmiðum við inn-
kaup á pappír, timbri og matvælum.
í þriðja lagi á að stuðla að nauð-
synlegum umhverfisrannsóknum,
mælingum og eftirliti. Með þetta að
leiðarljósi er stefnt að því að flokka
og skrá iðnaðarúrgang í kerbrota-
giyfjum á lóð ÍSAL.
Tvær vistfræðirannsóknir voru
gerðar árið 1989 umhverfis ker-
brotagryfjurnar og leiddu niðurstöð-
ur þeirra í ljós að gryfjumar hafa
ekki skaðleg áhrif á lífríki strandar-
innar. í ár var nýrri rannsókn hmnd-
ið af stað, undir stjórn Gísla Más
Gíslasonar prófessors, en hún beinist
ekki aðeins að gróðri og dýmm held-
ur einnig að hugsanlegri mengun í
sjónum.
L við að minnka mengun af völd-
ks á síðustu árum.
ið veitt. Roth segir að þegar bráða-
birgðavottorð hafi verið gefin út í
haust hafi niðurstaða eftirlitsmanna
verið að ÍSAL væri „á réttri leið“.
Meðal skilyrða fyrir veitingu vott-
orðs er að fyrirtækið fylgi í einu og
öllu íslenskum lögum og reglugerð-
um um umhverfismál. í þessu skyni
hafi stofnunin fengið til liðs við sig
íslenskan lögfræðing til að kanna
umhverfíslöggjöf íslands.
Úrgangur
óhjákvæmilega mikill
ÍSAL er stærsta iðnfyrir-
tæki landsins og þegar nýr
kerskáli hefur verið tekinn í
notkun á næsta ári mun framleiðsla
nema meira en 160 þúsund tonnum
af áli á ári. Óhjákvæmilega er út-
blástur ýmissa gastegunda mikill og
segir Roth að undan því verði ekki
vikist að útblástur og úrgangur úr
álverinu er mikill og mengandi.
Tölur um úrgangsefni á einum
degi í áætlun fyrir árið 1998 eru
lýsandi dæmi um þetta. Eftir að grip-
ið hefur verið til allra ráðstafana í
samræmi við nýjustu tækni blæs ál-
verið út 755 tonnum af koltvísýr-
ingi, C02, 6,81 af brennisteinstvísýr-
ingi, S02, 329 kg af flúoríði og loks
falla til 252 kg af ryki.
Úrbætur þegar hafnar
Þegar hefur verið gripið til ýmissa
aðgerða til að sporna gegn umhverf-
ismengun. Þannig er aðeins notuð
raforka við framleiðslu, framleidd
Aðeins norsk
álver betri
Dr. Christian Roth telur að ÍSAL
standi jafnfætis álverum sem rekin
eru á meginlandi Evrópu. Hann seg-
ir að aðeins norsk álver séu betur
búin en álverið í Straumsvík. Þar
hafi verið komið upp viðbótar-
hreinsibúnaði til að hreinsa brenni-
steinstvísýring, S02, en uppgufun
gastegundarinnar getur myndað súrt
regn.
Roth segir að ekki hafi þótt skyn-
samlegt að setja upp þennan hreinsi-
búnað hér á landi. Með aðferð Norð-
manna er S02 hreinsað
með sjóvatni og dælt út
í norsku fírðina. „Að-
stæður á íslandi eru aðr-
ar,“ segir Roth. „Hér
stendur vindur upp á
strönd og þess vegna er
ekki ráðlegt að dæla brennisteinství-
sýringnum út í sjó. Þá gilda önnur
veðurfræðileg lögmál við eyjar. Eftir
uppgufun S02 berst gastegundin á
haf út og fellur með regni yfír sjó
langt frá ströndum íslands," segir
hann.
Umhverfissamtök styrkt
Roth kveðst vera sérstaklega stolt-
ur af áhuga ÍSAL á að styrlqa ein-
staklinga og samtök sem starfa að
náttúruvemd. Fyrirtækið styður m.a.
tilraunir til að tryggja viðgang flór-
goðastofnsins á íslandi, Surtseyjarfé-
lagið, sem fylgist með landnámi
plantna og dýra á eynni, starfsáætlun
um náttúruvemd á Breiðafirði og
rannsókn á fæðukeðju Mývatns. Loks
styrkir ÍSAL hóp sjálfboðaliða og vís-
indamanna sem fara um varplönd til
að fylgjast með og merkja fugla.
Ekkitil aðferð
til að hreinsa
koltvísýring
Jakar sem bráðna á Skeiðarársandi mynda kvik-
syndi sem geta gleypt menn o g fénað
Svæði líklega lokuð
vegna sandbleytu
f BÓK Sigurðar Þórarinssonar, Vötnin stríð, er þessi mynd höfund-
ar af jökulkeri austan til á Skeiðarársandi. Kerið hefur að líkind-
um verið varasamt á meðan það var fullt af sandbleytu.
FJÖLDI jakakera sést neðst á ljósmynd þessari, sem Sigurður
Þórarinsson tók árið 1954. Horft er vestur með
jaðri Skeiðaráijökuls.
Hættulegt getur reynst
að ferðast utan vega á
Skeiðarársandi næsta
sumar og jafnvel nokk-
ur næstu sumur. Jakar,
sem bárust fram á
sandinn í hlaupinu, eru
margir mjög stórir og
niðurgrafnir í sandinn.
Þegar þeir bráðna
myndast kviksyndi þar
sem þeir hafa legið.
SIGURÐUR Þórarinsson segir
í bók sinni Vötnin stríð, sem
kom út árið 1974, að efri
hluti Skeiðarársands sé á
allstórum svæðum, einkum austan
tíl, alsettur kringlóttum eða spor-
öskjulaga skálum eða bollum, sum-
um meira eða minna fylltum af foks-
andi. Þessar skálar séu frá fáum
metrum upp í tugi metra í þvermál
og 1-4 metra djúpar að jafnaði.
„Skálarnar eru s.k. jökulker og
myndast þar sem jakar stranda á
sandinum í jökulhlaupum. Jakarnir
sökkva meira eða minna í sandinn
og hyljast að lokum auri, en þegar
þeir bráðna að fullu og öllu skilja
þeir eftir sig þessar skálar...“
Gleypti mann og hest
Eina dæmið, sem menn þekkja
um að bleytupyttir af þessu tagi
hafi kostað mannslíf, er frá 1861.
Skeiðará hljóp um vorið, en í ágúst
sama ár hvarf Vigfús Einarsson og
hestur hans með honum. í bók Sig-
urðar Þórarinssonar er vísað til frá-
sagnar af atburðinum:
„Mjög var óttalegt að fara um
sandinn; hann var með gjám sumum
tómum sumum fullum, en yfír öllum
eða flestum einhver sandleðjuskán,
og voru 2-6 faðmar millum þeirra.
Maður Vigfús Einarsson dó í einni
þeirra og er mælt að sú hafí verið
um 9 ál. djúp. Maður annar fór í
aðra og varð bjargað, en hestur hans
mokaður upp 6 ál. niður daginn eptir.“
„Eins og hunangskaka
í býflugnabúi"
Breskur fræðimaður, Edward
Thurston Holland, fór austur yfir
Skeiðarársand hálfum mánuði eftir
hvarf Vigfúsar. í bók Sigurðar er
birtur kafli úr ferðalýsingu hans:
„í ljós kom, að sandurinn var víð-
ast hvar eins og hunangskaka í bý-
flugnabúi, ef svo mætti að orði kom-
ast, alsettur kviksandsbollum, þeir
stærstu allt að 30 fet í þvermál og
10 til 15 feta djúpir. Allmargir voru
hálffylltir af vatni, yfírleitt með hin-
um mjólkurhvíta lit jökulvatns.
Bóndinn benti mér á ís undir vatninu
í sumum þeirra og sagði það vera
jökulís. í flestum bollunum er þó
ekkert vatn, aðeins blautur kvik-
sandur, og mynduðust bólur í honum
er við riðum framhjá bollunum."
í leiðangri Hollands lá við að
maður og hestur færu i slíkan pytt,
en þeir brutust upp úr.
„Ein sökkvandi sandbleyta"
Árið 1892 var færð um sandinn
einnig afleit eftir hlaup í mars það
ár. í ísafold var þá birt lýsing af
hlaupinu eftir séra Ólaf Magnússon
og lýkur sérann lýsingunni á því að
segja, að talið sé víst að ómögulegt
verði að halda ferðum áfram yfír
sandinn um sumarið þegar vötn fari
að vaxa og jakar að bráðna ofan í
sandinn „vegna þess, að þá verður
allt að einni sökkvandi sandbleytu,
unz aptur gaddar næsta vetur.“
Fleiri dæmi eru um að Skeiðarár-
sandur hafí verið varasamur yfír-
ferðar vegna jakakera, jakahvera
eða bleytuhvera, en svo er
kviksandurinn kallaður.
Takmarka þarf umferð
Oddur Sigurðsson, jarð-
fræðingur á Orkustofnun,
segir að jökulkerin hafí ekki
krafist mannslífa á þessari öld, en
þau séu svo sannarlega varasöm.
Umferð um sandinn hafí verið bönn-
uð frá því að hlaup hófst og í raun
takmörkuð allt frá því að gosið í
Vatnajökli hófst, en það sé ekki síð-
ur mikilvægt að takmarka hana
næsta sumar og sumarið 1998.
„Á sandinum eru risastórir jakar,
sem sumir hveijir bráðna alls ekki á
einu ári og engin bráðnun sem máli
skiptir verður í vetur. Jakarnir eru
grafnir í sandinn og víða myndast
stórhættulegir pyttir. Það er full
ástæða til að fylgjast mjög vel með
þessari þróun og mér fínnst koma
til greina að loka ákveðnum svæðum
á sandinum."
Oddur kveðst ekki vita til þess að
fylgst hafí verið sérstaklega með
pyttum þessum eftir hlaupin 1934
og 1938. „Heimamenn hafa alltaf
vitað af þessari hættu og varast
sandinn eftir hlaup.“
Yfirvöld fylgjast með
Páll Björnsson, sýslumaður í Aust-
ur-Skaftafellssýslu, sagði mjög lík-
legt að yfirvöld myndu fylgjast með
ástandinu á sandinum og setja upp
skilti til viðvörunar, þar sem ástæða
væri til. Enn hefði engin ákvörðun
verið tekin um hvemig
staðið skuli að því, enda
hættan hverfandi fyrr en
liðið væri töluvert á kom-
andi sumar. Hugsanlega
mætti merkja jaka, sem
stæðu upp úr sandinum,
og fylgjast með bráðnun þeirra.
Viðvaranir
og merkingar
Flestir stærstu jakanna á sandin-
um eru innan þjóðgarðsins í Skafta-
felli. Stefán Benediktsson þjóðgarðs-
vörður segir að yfírleitt sé ekki ferð-
ast um þau svæði, þar sem mest
hætta sé á jakakerum.
„Ég á þó von á að gefnar verði
út viðvaranir og settar upp einhverj^
ar merkingar. Þá yrði ákveðnum
svæðum líklega lokað, en mér finnst
ólíklegra að hver jaki yrði merktur.
Sumir þessara jaka bráðna fljótt, ef
þeir em lítt niðurgrafnir, en næsta
sumar skýrist betur hve mikið er um
niðurgrafna jaka, sem valdið geta
hættu. Reynsla af fyrri hlaupum
hefur þó kennt okkur að líklega eru
slíkir jakar allnokkrir."
Jakarnir
bráðna ekki á
einu sumri