Morgunblaðið - 13.11.1996, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
MINNIIMGAR
MIÐVIKUDAGUR 13. NÓVEMBER 1996 41
ÞÓRA
ÁRNADÓTTIR
+ Þóra Árnadótt-
ir var fædd í
Reykjavík 2. apríl
1914. Hún lést 28.
október síðastlið-
inn. Foreldrar Þóru
voru hjónin Vilborg
Runólfsdóttir,
fædd í Ásgarði í
Landbroti 23. ágúst
1884, og Árni Ei-
ríksson, kaupmað-
ur og leikari í
Reykjavík, fæddur
26. janúar 1868.
Þóra var ein
fjögurra alsystkina
og átti þijú hálfsystkini, sam-
feðra. Systkini hennar voru
Guðrún Svava, fædd 1908,
Gunnar, fæddur
1912, og Laufey,
fædd 1916. Hálfsystk-
ini hennar voru Ás-
mundur, Dagný og
Kjartan.
Þóra Ámadóttir
giftist Bjarna Jóns-
syni, lækni, 14. maí
1940. Þau eignuðust
tvö börn, Vilborgu,
ritara, fædd 28. jan-
úar 1944, og Jón Orn,
eðlisefnafræðing,
fæddur 10. nóv. 1950,
og eitt barnabarn,
Þóru Gunnarsdóttur,
fædd 16. marz 1965.
Bálför Þóru Ámadóttur hef-
ur verið gerð.
Útför föðursystur minnar, Þóru
Árnadóttur, fór fram í gær, í kyrr-
þey. Hún andaðist hinn 28. október
sl. 82 ára að aldri. Foreldrar hennar
voru Ámi Eiríksson, kaupmaður og
leikari, og seinni kona hans, Vilborg
Runólfsdóttir.
Árni Eiríksson var sonur Eiríks
Ásmundssonar í Grjóta og Halldóru
Árnadóttur frá Brautarholti á Kjal-
amesi. Vilborg Runólfsdóttir var
fædd í Ásgarði í Landbroti, dóttir
hjónanna Runólfs Árnasonar og
Vilborgar Ásgrímsdóttur. Þau Árni
og Vilborg gengu í hjónaband árið
1910 en hann hafði misst fyrri konu
sína Þóm Sigurðardóttur um alda-
mótin. Var Þóra frænka mín skírð
eftir henni og ræktaði þau tengsl
með því að hugsa um leiði nöfnu
sinnar í gamla kirkjugarðinum til
æviloka.
Þóra var tæplega ijögurra ára
gömul, þegar hún missti föður sinn,
sem lézt hinn 10. desember árið
1917, þá 49 ára gamall. Um lát
hans sagði Morgunblaðið daginn
eftir: „Ámi Eiríksson var með merk-
ari borgurum þessa bæjar ... áhuga-
maður um marga hluti og lét ævin-
lega töluvert til sín taka þar sem
hann vildi beita sér. Mest og bezt
mun þó hafa borið á honum í Leikfé-
lagi Reykjavíkur. Unni hann leiklist
mjög, var lífið og sálin í leikfélögum
bæjarins, enda þótti hann meðal
beztu íslenzkra leikara. Hann var
einn af stofnendum Leikfélags
Reykjavíkur og formaður þess um
margra ára skeið, starf, sem hann
leysti af hendi með einstökum dugn-
aði.“
Vilborg móðir Þóru var af fátæku
fólki komin í Vestur-Skaftafells-
sýslu. Fimm ára gömul fluttist hún
frá Ásgarði að Eintúnahálsi, sem
nú er fallegt eyðibýli, sem farið er
um á leiðinni inn í Lakagíga. Þegar
Vilborg var þrettán ára missti hún
föður sinn og íjölskylda hennar
tvístraðist ári síðar. Hún fór vestur
í Mýrdal og vann hjá Halldóri Jóns-
syni, kaupmanni í Suður-Vík, til
ársins 1905. Þar hefur hún senni-
lega kynnzt Jóni Kjartanssyni, síðar
alþingismanni, sýslumanni og rit-
stjóra Morgunblaðsins í tæpan ald-
arfjórðung. Hún mat hann mikils
og minntist hans oft en Jón var
bróðursonur Matthildar konu Hall-
dórs í Vík.
Þóra Árnadóttir fæddist inn í fjöl-
skyldu, sem tók virkan þátt í félags-
lífí bæjarbúa í byrjun aldarinnar.
Faðir hennar lét ekki einungis að
sér kveða í leiklistarlífi heldur var
hann jafnframt einn af forystu-
mönnum Góðtemplarareglunnar og
gegndi þar æðstu trúnaðarstöðum.
Þótt Þóra hafi tæpast munað föð-
ur sinn sýndi hún minningu hans
mikla ræktarsemi. Til marks um það
má nefna, að fyrir nokkrum vikum
sátum við Valur Valsson, tveir
systkinasona hennar, á heimili
hennar og ræddum við hana ráðstöf-
un mynda, skjala og leikmuna frá
því fyrir og um síðustu aldamót, sem
móðir hennar hafði varðveitt og hún
eftir hennar dag. Þóra og systkin
hennar höfðu hug á því, að þessar
minningar um fyrstu ár Leikfélags
Reykjavíkur yrðu varðveittar með
viðeigandi hætti.
hæt
Leikfélag Reykjavíkur fylgdi fjöl-
skyldu Þóru fram eftir öldinni.
Yngsta systir hennar, Laufey, sem
nú er ein eftirlifandi þeirra systk-
ina, var gift Vali heitnum Gísla-
syni, leikara, og hefur hún líklega
meiri yfírsýn yfír leiklistarstarfsemi
hér á þessari öld en flestir aðrir
þeirra, er nú lifa.
Þegar Ámi Eiríksson, faðir Þóru,
lézt hafði hann rekið eigin verzlun
í Austurstræti í allmörg ár. Ekkja
hans stóð ein uppi, 33 ára gömul,
með fjögur böm, sem vom á bilinu
eins til níu ára. Ámi hafði átt þijú
börn með fyrri konu sinni, Ásmund,
Dagnýju og Kjartan en hann dó í
æsku. Ásmundur og Dagný fluttu
bæði til Vesturheims og sambandið
við þau rofnaði með tíð og tíma.
Þegar Þóra flutti um skeið til
Bandaríkjanna árin 1947-1949 með
eiginmanni sínum dr. Bjama Jóns-
syni, sem síðar var um árabil yfír-
læknir Landakotsspítala, gerði hún
gangskör að því að hafa upp á Ás-
mundi hálfbróður sínum en Dagný
hálfsystir hennar lézt árið 1925 i
Vancouver í Kanada. Þóm tókst að
finna Ásmund og tæpum þremur
áratugum síðar heimsótti Laufey
ásamt Vali eiginmanni sínum fjöl-
skyldu Ásmundar í Manitoba en
hann var þá nýlátinn, og fundu þau
jafnframt leiði Dagnýjar í kirkju-
garði í Vancouver.
Verzlun Áma Eiríkssonar var
rekin í nokkur ár eftir lát hans.
Eftir að eigandinn var fallinn frá
var þess tæpast að vænta, að rekst-
urinn gengi vel. En Ámi Eiríksson
hafði átt góða vini. Einn þeirra var
Einar Þorgilsson, útgerðarmaður í
Hafnarfírði (afi Matthíasar Á.
Mathiesen, fyrmm alþm. og ráð-
herra). Um tengsl þeirra segir Ás-
geir heitinn Jakobsson í bók sinni
Hafnaríjarðaijarlinn - Einars saga
Þorgilssonar: „... vinátta mikil var
alla tíð með fjölskyldum Árna og
Einars. Synir Einars héldu til hjá
Árna, þegar þeir vom í skóla í
Reykjavík."
Einar Þorgilsson kom Vilborgu
Runólfsdóttur til hjálpar og gerði
henni kleift að bjarga sér sjálf, sem
hún gerði með myndarbrag. Hún
hóf að selja kost og með því sá hún
fyrir sér og sínum meðan börn henn-
ar vora að komast á legg.
Þóra lauk fyrstu þremur bekkjum
í Menntaskólanum í Reykjavík, sem
þá vom sex en ekki Ijórir eins og
nú er, en þá tíðkaðist, að þeir sem
ekki stefndu á stúdentspróf hættu
eftir þriðja bekk. Hún var góður
námsmaður. Að því loknu tók við
tímabil, sem hlýtur að hafa talizt
nokkuð ævintýralegt á ámnum milli
1930 og 1940. Hún fór fyrst til
Englands og var þar í u.þ.b. eitt og
hálft ár, dvaldist á heimilum efna-
fólks, sem mun hafa verið nokkuð
algengt í þá daga. Eftir heimkom-
una starfaði hún um skeið hjá Garð-
ari Gíslasyni hf. Þegar ég sagði
Bergi G. Gíslasyni, syni Garðars,
sem nú er orðinn 89 ára gamall, frá
láti Þóra fyrir nokkmm dögum lauk
hann miklu lofsorði á störf hennar
í þágu fyrirtækisins. Á þessum ámm
vann hún einnig fyrir Harald Guð-
mundsson, ráðherra, sem síðar varð
| formaður Alþýðuflokksins.
Ung þýzk kona, sem hingað kom
á þessum áram í því skyni að ganga
að eiga íslenzkan heitmann sinn en
leizt ekki á blikuna, þegar á reyndi,
hafði áhrif á næstu skrefin í lífí
Þóm. Kynni þeirra leiddu til þess,
að Þóra fór til Þýzkalands, þegar
dvöl hennar lauk í Bretlandi og
dvaldi hjá vinkonu sinni í allmarga
mánuði. Systurdóttir Þóm, Valgerð-
ur Valsdóttir, eiginkona Ingimundar
Sigfússonar, sendiherra Islands í
Bonn, átti þátt í, að Þóra og Bjami
hittu þessa þýzku konu, fyrir u.þ.b.
einu ári en hún lifir nú í hárri elli
í heimalandi sínu.
Eftir nokkra dvöl heima lá leið
hennar til Þýzkalands á ný og nú
til Hamborgar, þar sem æskuvin-
kona hennar var búsett, gift Birni
Sveinssyni Björnssyni (Sveins
Björnssonar, fyrsta forseta íslands).
Björn stundaði þar kaupsýslu og
Þóra hóf störf hjá honum - og
kynntist ungum íslenzkum lækni,
sem þar var við framhaldsnám,
Bjarna Jónssyni.
Næst lá leið Þóm Árnadóttur til
Kaupmannahafnar, en þar starfaði
hún fyrir Samband ísl. samvinnufé-
laga. Bjarni Jónsson var komin í
framhaldsnám til Danmerkur og í
Kaupmannahöfn gengu þau í hjóna-
band. En ófriður var í aðsigi. Þau
höfðu bæði kynnzt Þýzkalandi Hitl-
ers fyrir stríð og nú varð styijaldar-
rekstur til þess, að þau komust
hvergi fremur en aðrir íslendingar.
Gunnar M. Magnúss, rithöfundur,
lýsir aðstöðu íslendinga í Kaup-
mannahöfn á þessum tíma í ritverk-
inu Virkið í norðri með þessum orð-
um: „Leið þá heldur ekki á löngu,
að Þjóðveijar hæfu fyrirætlanir sín-
ar og hemæmu Danmörku. Það var
9. apríl. Komst þá allt á ringulreið
í landinu. Hófust þá samningar
ýmissa ríkja um að koma þegnum
sínum frá Danmörku. Sendiráðið
íslenzka hóf slíkar umleitanir, því
að §öldi íslendinga streymdi til
sendiráðsins og vildi fá heimfarar-
leyfi og heimferð ... hugðu ýmsir
landar á nýjar leiðir, almennt var
rætt um heimferð yfir Svíþjóð og
Finnland og norður til Petsamo og
þaðan með skipi heim. Hóf ríkis-
stjóm íslands snemma vors undir-
búning að slíkri heimferð, en marg-
ar tálmanir urðu á vegi. Fyrst þurfti
leyfí Finna til mannflutninganna
yfir land þeirra og skipsferðir til
hafna þeirra, þá þurfti að tryggja
það, sem erfiðara var; leyfi beggja
stríðsaðila, Þjóðverja og Breta, til
slíks ferðalags."
Hér verður þessi saga ekki rakin
frekar. Þau Þóra og Bjami komu
heim í hinni frægu Petsamoferð
Esjunnar.
Til Bretlands og Þýzkalands fór
á þessum viðburðaríku áram ung
og glæsileg stúlka, sem bjó yfír slík-
um persónutöfmm, að orð var 4
haft. Þá upplifði ég með minnis-
stæðum hætti, þegar Þóra og Bjami
héldu upp á 75 ára afmæli hennar
og 80 ára afmæli hans. Glæsileiki
hennar og sjarmi þá kvöldstund var
ógleymanlegur.
En til baka kom einbeitt og kröfu-
hörð kona, sem gerði fyrst og fremst
kröfur til sjálfrar sín, en einnig ann-
arra, hafði aga á umhverfi sínu með
sterku aðhaldi. Gekk til allra verka,
stórra sem smárra, með þeim hætti,
að mér fannst allt nánast fullkomið,
Erfidiykkjur
Glæsileg kaffi-
hlaðborð, fallegir
salir og mjög
góð þjónusta
Upplýsingar
í síma 5050 925
og 562 7575
FLUGLEIÐIR
HÓTEL LflFTLEIDIR
i
sem hún kom nálægt. Heimili henn-
ar og allt sem hún kom að bar þessa
merki. Séra Þórir Stephensen kom
með athyglisverða skýringu á þeim
áhrifum, sem Þóra varð fyrir utan-
lands í minningarorðum sínum í
Dómkirkjunni í gær. Hann sagði,
að viktoríanskt andrúm á því hefð-
arheimili, sem hún dvaldist á í Bret-
landi hefði haft mótandi áhrif á
hana.
Þegar komið var fram á árið
1942, hafði móðir Þóru, ekkja Áma
Eiríkssonar, ekki aðeins komið böm-
um sínum til manns, heldur byggt
yfír fjölskyldu sína alla hús með sex
íbúðum. Þar bjuggu undir einu þaki
þijú fjögurra bama Vilborgar með
fjölskyldum sínum. Þar ólust elztu
barnabörn hennar upp með þeim
hætti, að tæpast verður líkt við
annað en systkinasamband. Og þar
hófust kynni mín af Þóra.
Á heimili hennar og Bjama upp-
lifði ég einna fyrst pólitísk skoðana-
skipti. Þær umræður stóðu fyrst og
fremst við Þóm frænku mína, dr.
Bjama og Kjartan bróður hans. Þótt
ég væri unglingur töluðu þau við
mig eins og fullorðinn mann. Ég var
ósammála þeim þremur í gmndvall-
aratriðum um þróun heimsmála en
þau sjónarmið og skoðanir, sem þau
lýstu urðu ásamt öðm til þess, að
ég sökkti mér í lestur blaða og tíma-
rita um íslenzk stjómmál á milli ár-
anna 1930 og 1940 - og varð margs
vísari, m.a. um stjómmálaskoðanir
fjölskyldu minnar. Þessar umræður
urðu mér gagnlegt veganesti síðar á
lífsleiðinni.
Á fyrri hluta þessarar aldar áttu
ungar, hæfíleikamiklar konur, ekki
margra kosta völ. Nú em breyttir
tímar. Ungar konur sækja nú há-
skólanám í beztu háskóla heims til
jafns við karlmenn og ryðja sér
braut í atvinnulífi, stjórnmálum og
menningarlífi til jafns við þá. Þessir
nýju tímar hefðu fallið betur að
þeim hæfileikum og metnaði, sem
einkenndu Þóm Ámadóttur, en sá
vemleiki, sem var umhverfí hennar
ungrar.
Styrmir Gunnarsson.
Við fráfall Þóm Ámadóttur minn-
ast samferðamennimir merkilegrar
og sérstakrar konu. Hún missti föð-
ur sinn komung og ólst upp hjá
móður sinni á Vesturgötunni ásamt
þremur systkinum. Nútímafólk, sem
góðu er vant og gerir kröfu til alls,
á erfítt með að gera sér grein fyrir
því, hvað slíkar aðstæður gátu þýtt
á fyrri tíð fyrir hag og framtíð stórr-
ar fjölskyldu. En Vilborg Runólfs-
dóttir, móðir Þóm, var dugnaðar-
kona, fórnfús og útsjónarsöm. Hún
sá til þess að börnin hennar fjögur
fengu gott uppeldi og veganesti út
í lífið.
Þessi bakgmnnur mótaði líf og
viðhorf Þóra Árnadóttur. Metnaður,
dugnaður og nákvæmni einkenndu
allt sem hún tók sér fyrir hendur.
Aðeins það besta var nógu gott.
Hún lærði snemma að bjarga sér
sjálf og treysta á sjálfa sig fremur
en aðra.
Þóra var minnisstæð öllum er
henni kynntust. Hún fór ekki troðn-
ar slóðir. Var rökföst og ákveðin
og myndaði sér eigin skoðanir. Og
það gustaði af henni. Hún var fram-
kvæmdakona, sem frestaði því ekki
til morguns sem unnt var að gera
í dag. Skipti þá engu eigin heilsa
eða aðrar annir. Hún var heims-
kona, sem talaði mörg tungumál og
hafði ferðast og dvalið víða um lönd.
En í hugann koma einnig minn-
ingar um eiginkonuna, sem stóð
fast við hlið manns síns á umbrota-
tímum. Samrýndari hjón en Þóm
og dr. Bjama Jónsson er vart hægt
að hugsa sér. Við minnumst móður-
innar og ömmunnar, sem vildi böm-
um sínum og dótturdóttur aðeins
það besta. En jafnframt kemur í
hugann systirin, sem átti einstak-
lega gott samband við bróður sinn
og systur. Síðast en ekki síst minn-
umst við frænkunnar, sem var höfð-
ingi heim að sækja. Það var ánægju-
legt hlutskipti þess, sem þessar línur
ritar, að vera í barnæsku og á ungl-
ingsárum heimagangur hjá Þóm og
Bjama fyrst á Reynimelnum en síð-
an á Starhaganum.
Það er sjónarsviptir að Þóra
Ámadóttur. Hún auðgaði líf sam-
ferðamapna sinna. Við sem eftir
stöndum em þakklát fyrir að hafa
þekkt þessa merkiskonu. Að leiðar-
lokum er samúð okkar hjá dr.
Bjarna, Vilborgu, Jóni Erni og Þóm.
Við Guðrún biðjum þeim blessunar.
Valur Valsson.
+
Innilegar þakkir sendum við öllum þeim, sem sýndu okkur hlýhug
og samúð við andlát og útför eiginkonu minnar, móður okkar,
tengdamóður, ömmu og langömmu,
GUÐRÚNAR BJÖRNSDÓTTUR.
Magnús Guðmundsson,
Skúli Magnússon, Erla Kristjánsdóttir,
Björn Magnússon, Katri'n Guðnadóttir,
Guðrún Magnúsdóttir,
Gri'mur Magnússon, Sýbilla GuSmundsdóttir,
Magnús Magnússon, Sigrún Rúnarsdóttir,
Anna Magnúsdóttir, Jóhann Jónsson,
barnabörn og barnabarnabörn.
Lokað
í dag vegna jarðarfarar ÓLAFS E. EINARSSONAR
stórkaupmanns. E.G. Ólafsson ehf.
i