Fréttablaðið - 15.10.2008, Blaðsíða 16

16 15. október 2008 MIÐVIKUDAGUR
UMRÆÐAN
Ástþór Magnússon skrifar um
efnahagsmál
Hæstvirtur forseti,Við lestur fréttatilkynningar
frá forsetaembættinu í dag, slær að
mér óhug að aðgerðir forseta Íslands
í yfirstandandi hörmungum lands-
manna takmarkist við kaffispjall
hér innanlands.
Nú er þörf á tafarlausum og skil-
virkum aðgerðum forseta og hann í
krafti embættis síns hindri enn
frekari mistök í efnahagsstjórninni.
Í bók minni Virkjum Bessastaði
1996 var spáð fyrir um algert hrun
fjármálamarkaða og efnahagskerf-
is. Við tilkynningu um for-
setaframboð mitt í Valhöll á
Þingvöllum sagði ég Stjórn-
arráðið undir áhrifum
huldumanna sem væru að
arðræna og mergsjúga
þjóðina. Ég vildi umboð
þjóðarinnar að taka á þessu
áður en hér væri sviðin
jörð.
Síðastliðna tvo áratugi
hefur hver spillingin elt
aðra. Tilfærsla á gífurlegum verð-
mætum til kvótakónga og svo sala
þeirra úr sjávarútvegi var upphafið
á núverandi hruni. Þessi darraðar-
dans mun endurtaka sig ef ekki er
nú strax gripið í taumana og byggt
upp varanlegt hagkerfi.
Nauðsynlegt er að leita
nú til helstu hugsuða sam-
tímans í fjármálum eins og
George Soros, Warrens
Buffet og annarra slíkra
sérfræðinga um aðkomu
þeirra að endurskipulagn-
ingu hagkerfis þjóðarinnar.
Einnig þarf nú strax á
meðan úr einhverjum verð-
mætum er að spila að laða
hingað stórar erlendar
bankastofnanir. Þetta er kaffispjall-
ið sem nú ríður á.
Væri ekki ráð að forsetaembættið
kæmi á fót vinnuhóp sem gengi í
þessi mál? Ég er eins og ávallt tilbú-
inn að leggja mitt af mörkum til
aðstoðar við að koma á samböndum.
Ég er þess fullviss að margir aðrir
Íslendingar með alþjóðleg sambönd
myndu einnig slást í slíkan hóp sé
þess óskað.
Forseti gæti þurft að nota heim-
ildir í lögum til að koma á tímabund-
inni utanþingsstjórn skipaða sér-
fræðingum til að tryggja að fagleg
sjónarmið ráði ferðinni við upp-
byggingu í stað flokkadrátta. Enda
hlyti að vera léttir fyrir forsætis-
ráðherra og seðlabankastjóra að
geta tekið tímabundið frí frá völd-
um á meðan leyst er úr mestu óreið-
unni sem því miður skapaðist í
þeirra ráðherratíð. Þeir yrðu meiri
menn fyrir vikið.
Að lokum bendi ég á gagnvirka
netfundatækni sem ágætt tæki fyrir
reglubundna fundi sem leyfir fjöl-
menna þátttöku almennings að
heiman, frá fyrirtækjum eða kaffi-
húsum. Slíkt gæti verið skilvirkara
til umræðna á breiðum grundvelli
en einstök kaffiboð valin af handa-
hófi.
Höfundur er athafnamaður.
UMRÆÐAN
Jóhann J. Ólafsson skrifar
um efnahagsmál
Í þeim efnahagslegu hremm-ingum, sem yfir þjóðina hafa
gengið undanfarið hefur verið
vinsælt að skella skuldinni á
íslensku mynteininguna,
krónuna. Hún er sögð handónýt,
ekki lengur hafandi og orsök
ófara okkar í efnahagsmálum.
En þarna förum við villur vegar. Krónan er
jafnsaklaus og baðvogin og spegillinn í baðher-
berginu enda allt dauðir hlutir.
Krónan er hins vegar eins konar spegill, sem
sýnir okkur efnahagslegt verk okkar og ástand.
Krónan erum við sjálf. Ef okkur líkar ekki það
sem við sjáum þegar við lítum í spegil, þá þýðir
ekkert að skipta um spegil. Það eina sem hægt er
að gera, er að breyta þeim sem lítur í spegilinn.
Horfumst í augu við vandann
Kjarni málsins er sá að þjóðin kemst aldrei út úr
þessum vandræðum, nema hún kenni sjálfri sér
um hvernig komið er og horfist í augu við
vandann.
Við höfum dregið að gera það, þar til núna,
þegar við erum komin upp að vegg og eigum
færri kosti. Krónan er lítil mynteining, sem þolir
ekki að vera á opnum markaði og stendur ekki
undir þeirri gífurlegu þenslu, sem verið hefur.
Hún er eins og lítill fólksbíll, en við notum hana
eins og tíu hjóla trukk með drifi á öllum hjólum.
Krónan hlaut að gefa sig.
Það er ekki henni að kenna heldur bílstjóranum,
þjóðinni, sem ekur ekki í samræmi við farartæk-
ið. Með þessum orðum er ég ekki að mæla á móti
því að tekin verði upp önnur mynt t.d. evra. Ég er
aðeins að segja að mynt annarra lagar ekki allt.
Margir kenna markaðsþjóðfélaginu um,
kapítalismanum. Nú sé hann dauður. Satt er það
að hann brást er eigendur gættu ekki fjár síns af
nægilegri ábyrgð í þeirri miklu áhættu, sem þeir
tóku. En sósíalisminn brást einnig, ríkisstjórn,
fjármálaeftirlit, seðlabanki, Alþingi og fleiri. Allt
eru þetta opinberar stofnanir, sváfu á verðinum.
Við sváfum flest öll. Við erum flest öll ábyrg.
Mikill hagnaður er seiðandi og sljóvgandi.
Uppbyggingu strax
Eftir jarðskjálfta þýðir ekkert að leita orsaka, við
byrjum bara strax að byggja upp aftur. Eftir
hag skjálfta þurfum við líka að byggja strax upp
aftur. En við getum leitað að orsökum og lært af
reynslunni. Sumir vilja leysa mál á frjálsum og
opnum markaði, nú kallaðir kapítalistar. Aðrir
vilja leysa mál fyrir milligöngu opinberra sjóða,
oft kallaðir sósíalistar. Þetta fólk hefur fjarlægst
hvort annað á undanförnum árum og gjá myndast
á milli þeirra. Á Íslandi er mikill kapítalismi og
mikill sósíalismi. Við erum öll kapítalistar. Við
erum öll sósíalistar.
Við eigum að taka höndum saman og byggja
upp. Nú þurfa þessir hópar að tala saman á
málefnalegum grundvelli. Þegar ég var ungur
drengur gat ég keypt pylsu í pylsuvagni í Austur-
stræti á 25 aura „gamla“. Nú kostar, hjá sama
fyrirtæki, slík pylsa 250 krónur „nýjar“, þ.e. 25
þúsund „gamlar“ krónur, sem ég notaði í æsku.
Verðgildi núverandi krónu er einn hundraðþús-
undasti af verðgildi krónunnar sem æskumaður-
inn notaði. Krónan hefur verið möluð í duft á 65
árum.
Þetta segir mikið um okkar þjóðfélag. Það er
meiri háttar brotalöm í því þjóðfélagi, sem fer
svona með gjaldmiðil sinn. Við eigum gífurlega
sjálfsskoðun fyrir höndum. Rætur vandans liggja
djúpt í þjóðarsálinni. Þær eru margar, flóknar og
margslungnar.
Víðtæk endurskoðun
Það er mjög bagalegt ef við einföldum vandann og
teljum hægt að laga hann með einu sterku meðali.
Það þarf að endurskoða alla þætti samfélagsins.
Kjördæmaskipun, stjórnskipun, stjórnarfar,
lýðræðishefð Íslendinga og miklu fleiri þætti.
Efnahagsleg viðhorf landans þarf að endurskoða..
Í dag ráða allt of fáir menn yfir allt of miklu
fjármagni. Þá á ég ekki aðeins við í einkageiran-
um, heldur einnig í opinberri umsjá og lífeyris-
sjóðum. Þetta þarf allt að endurskoða. Miklu
meiri og betri dreifing eigna þarf að eiga sér stað,
ekki í gegn um kjörna fulltrúa eingöngu heldur
með dreifðari eignarrétti einstaklinga. Annars
frestast vandinn aðeins á meðan við komumst út
úr þessu núna og við verðum í sömu sporum eða
verri í næsta hagskjálfta.
Höfundur er stórkaupmaður.
UMRÆÐAN
Ingvar Gíslason skrifar um
fjármálakreppuna
Allt ferli á sér upphaf og enda-lok. Þannig er mannsævin
ferli sem byrjar í vöggu og endar í
gröf. Svo fer oft um tiltektir
manna, áform og athafnir að allt
sýnist blómstra um hríð, en missir
smám saman þróttinn og endar
með því að detta út af rólega eða
steypast fyrir björg með ósköp-
um.
Sú margumtalaða „útrás“
íslenskra fésýslumanna er ferli af
þessu klassiska dæmi. Spurja má
hvar vagga þessa tiltækis stóð, en
endalokunum er auðvelt að finna
stað. Að mörgu leyti finnst mér
rétt að miða upphafið við málflutn-
ing samtaka iðnrekenda haustið
1987, þegar talsmenn þeirra gerðu
kröfu til þess að Íslendingar sæktu
um aðild að Evrópubandalaginu og
opnuðu þeim aðgang til þess að
flytja fé sitt út á evrópskan fjár-
málamarkað. En fé sínu höfðu iðn-
rekendur safnað upp á haftatímum
og urðu margir vel fjáðir. Þessi
krafa íslenskra auðmanna var
uppfyllt með samningi um e.k.
aukaaðild að Evrópusambandinu
1993 og kallað „Evrópska efna-
hagssvæðið“, EES. Allt átti þetta
að verða íslenskri þjóð til efna-
legrar farsældar og frægðar í
útlöndum, en hefur nú endað í
gengisfalli, fjármálakreppu,
bankahruni, ofurháum ríkis-
ábyrgðum, sárum áhyggjum og
kvíða fólks heima fyrir, en van-
trausti og háði erlendis.
En nú vendi ég kvæði mínu í
kross. Þegar öllu er á botninn
hvolft eru Íslendingar hvorki hlá-
legri né ærulausari en ýmsar aðrar
þjóðir, sem hrjáðar eru af kreppu
og bankahruni. Útrásar- og
útþenslukapitalismi heimsbyggð-
arinnar, knúinn af girndum og
fégræðgi, er
vitaskuld fyrir-
mynd íslenskra
hugmynda-
smiða um
nýtískulegt
íslenskt hag-
kerfi. Íslenskir
stjórnmála-
menn, fésýslu-
menn og allt
eins talsmenn launþegasamtaka
eru hugfangnir af afrekum heim-
skapitalismans. Skýrast kemur
þessi tröllatrú á auðvaldið fram í
ákefð ýmissa stjórnmálamanna
(úr öllum stjórnmálaflokkum að
kalla) og forustumanna atvinnu-
rekenda og launþega að Ísland
sæki um aðild að Evrópusamband-
inu. Aukaaðildin (EES) nægir þeim
ekki. Þessir menn eru blindir á þá
staðreynd að Evrópusambandið er
bandaríkjasamsteypa og krefst
fullveldisafsals aðildarríkjanna
því nánari sem tengslin eru.
En eftir hverju eru menn að
sækjast?
Kapitalismi Evrópusambands-
ins og Bandaríkja Norður-Amer-
íku rorrar á óstyrkum grunni. Þar
hrynja gamlir og grónir bankar og
virtar fjármálastofnanir. Kreppan
breiðist út um allan heim. Enginn
heimshluti er ósnortinn af
kreppunni. Og færa má til sanns
vegar að hrun íslensku bankanna
er í fullu samræmi við heims-
kreppuna. Íslenska útrásin, sem
ætlaði að efla sig og lifa um eilífð í
faðmlögum við heimskapitalism-
ann varð fyrir þeirri tragisku raun
að falla fyrir skollanum Hubris,
hrokanum í sínum eigin hug.
Ég fæ að vísu ekki séð að bygg-
ingameisturum skýjaborganna
verði refsað að hegningarlögum.
En þeir mættu fá sinn dóm í lýð-
ræðislegum kosningum, þar sem
því verður við komið.
Höfundur er fyrrverandi ráðherra.
Óforsjálni og
heimskreppa
UMRÆÐAN
Sóley Kaldal skrifar um
hamfarastjórnun
Hamfarir hafa gengið yfir Ísland síðustu daga. Eitt af
því sem skilur þessar hamfarir
frá þeim náttúrulegu, sem Íslend-
ingar eru öllu vanari og hæfari að
takast á við, er hinn mikli skortur
á samúð frá alþjóðasamfélaginu.
Annað er að fæstir vita hvernig
ógnin mun þróast og hvenær hún
er yfirstaðin. Já, það er átakan-
legt að vera Íslendingur í dag. Á
skömmum tíma hefur heimsmynd
okkar og sjálfsmynd verið koll-
varpað en eftir situr hinn almenni
borgari og spyr sig hvernig svona
gat farið.
Í fræðum um hamfarastjórnun
er lögð áhersla á að gæta hins
mannlega þáttar í svona aðstæð-
um en stuðningur við almenning
er hvað mikilvægastur þegar
óskýrar og áður óþekktar
ógnir steðja að. Ann
Enander er sænskur
doktor í sálfræði sem
rannsakar áhættu- og
hamfarahegðun. Í grein
sinni „Mannlegar þarfir
og aðgerðir á tímum ham-
fara“ segir hún frá fjór-
um atriðum sem ráða-
menn og aðrir ábyrgir
verði að hafa í huga þegar ham-
farir ríði yfir. Þau eru:
Að upplýsa – það er ekki hægt
að ofmeta upplýsingaþörf á
tímum óskýrra ógna. Það skapast
mikið svigrúm fyrir ólíkar túlk-
anir sem veldur því að allar upp-
lýsingar verða að vera skýrar,
beinskeyttar og trúverðugar. Ef
stjórnvöld skortir svör, er mikil-
vægt að þau viðurkenni það en
við þær aðstæður á að upplýsa
almenning um hvernig stjórnvöld
vinni að lausnum vandamála og
upplýsingaöflun sem og hvenær
nýjar upplýsingar munu
vera tiltækar fyrir
almenning.
Að virkja – óvissan
veldur vanmáttartilfinn-
ingu. Einstaklingar vilja
taka þátt í uppbyggileg-
um aðgerðum en ringul-
reið gerir þeim erfitt
fyrir að bregðast við á
réttan hátt. Það er því
mikilvægt að stjórnvöld virki
almenning með því að gefa skýr
skilaboð um hvað sé æskileg
hegðun og aðgerðir.
Að vera undirbúin undir átök –
ógreinilegar áhættur eru metnar
á ólíkan hátt. Hluti samfélagsins
mun vanmeta hættuna en annar
hluti ofmeta hana. Slíkt getur
valdið átökum milli þjóðfélags-
hópa þar sem þeir óhræddu saka
hina um að valda óþarfa ótta en
hinum óttaslegnu líður eins og
þeir séu ekki teknir alvarlega.
Gott upplýsingaflæði dregur úr
þessum mun en umræða gerir
hópunum einnig kleift að skilja
málstað hvers annars.
Að bera virðingu fyrir ótta –
þótt ótti geti verið ástæðulaus er
afar mikilvægt að borin sé virð-
ing fyrir tilfinningum einstakl-
inga og að ótti þeirra sé tekinn
alvarlega. Í hamfarasamfélagi
getur virðing fyrir tilfinningum
einstaklinga verið grundvöllur að
traustu sambandi almennings og
yfirvalda og þar með aukið skil-
virkni aðgerða.
Mér þykir nokkuð hafa vantað
upp á að þessi atriði hafi verið
virt undanfarna daga sem hefur
leitt til gremju, örvæntingar og
vantrausts. Sú mýta er þrautseig
meðal ráðamanna að upplýsingar
valdi glundroða en rannsóknir
hafa sýnt að samfélög eru alla
jafna skipuð rökhugsandi ein-
staklingum sem bregðist við með
yfirveguðum hætti. Mikilvægasti
þáttur áhættustýringar er að fyr-
irbyggja og þótt margir telji að
nú sé fátt eftir til að fyrirbyggja
þá er þjóðarsálin enn þá óbuguð
og það er forgangsverkefni að
halda henni sterkri.
Vitnað er í greinina Människors
behov och agerande vid olyckor
och samhällskriser eftir Ann
Enander sem birt er í bókinni
Ledning av räddningsinsatser i
det komplexa samhället sem
gefin er út af Svenska Räddnings-
verket.
Höfundur er í meistaranámi í
áhættustýringu og öryggisverk-
fræði við Lunds Tekniska
Högskolan.
SÓLEY KALDAL
Fjórir punktar um hamfarastjórnun
JÓHANN J.
ÓLAFSSON
Krónan er saklaus
INGVAR GÍSLASON
Eftir jarðskjálfta þýðir ekkert að leita orsaka,
við byrjum bara strax að byggja upp aftur. Eft-
ir hagskjálfta þurfum við líka að byggja strax
upp aftur. En við getum leitað að orsökum og
lært af reynslunni.
Það er því mikilvægt að stjórn-
völd virki almenning með því
að gefa skýr skilaboð um hvað
sé æskileg hegðun og aðgerðir.
ÁSTÞÓR
MAGNÚSSON
Opið bréf til forseta Íslands
Nauðsynlegt er að leita nú til
helstu hugsuða samtímans í
fjármálum eins og George Sor-
os, Warrens Buffet og annarra
slíkra sérfræðinga um aðkomu
þeirra að endurskipulagningu
hagkerfis þjóðarinnar.