Lesbók Morgunblaðsins - 16.04.1988, Side 7

Dauðinn
Smásaga
eftir JÓNAS GUÐLAUGSSON
Portret af Jónasi Guðlaugssyni eftir danska málarann Daniel Vitt,
1912.
Eftir að hafa hyllt gamla manninn ritar
hann: „Svo er mál með vexti að pólitískir
„vinir“ heima hafa sent Gyldendal rógbréf
um mig í tilefni af þýðingu minni á Marie
Grubbe. Ég veit að þýðingin hefur sína
galla en ég held þó að engum listelskandi
manni þyrfti að dyljast að hún hefur líka
sína kosti. Að vísu geri ég ekki ráð fyrir
að rógur þessi hafi neina verulega þýðingu
en þar eð mér í téðu bréfi hefur líka verið
hallmælt sem skáldi og ég veit að þér manna
best þekkið það litla sem ég hef ort og eruð
bærir um það að dæma, þætti mér vænt
um ef þér með fáum orðum vilduð senda
mér umsögn og álit yðar á dönsku um rithöf-
unds- og þýðarahæfileika mína ... ég stend
þarna berskjaldaður því forlagið, sem aðeins
þekkir það, sem ég hef skrifað á dönsku
og hefur fest traust á mér vegna þess, hef-
ur enga hugmynd um hvernig ég er sem
íslenskur rithöfundur." Með bréfinu
20/8’ll, er áður var vitnað til, þakkar Jón-
as Steingrími fyrir meðmælin sem hann
segir langt um fram það sem hann hafi
gert sér vonir um.
Strax eftir að fyrsta bók Jónasar, Sange
fra Nordhavet, kom út erlendis var hann
fastráðinn af Gyldendal-útgáfunni og fékk
launagreiðslur reglubundið, bókina gaf hann
út í Noregi þar sem hann dvaldi um hríð
fyrst eftir að hann fluttist úr landi. í henni
er talsvert um þýðingar á eldri ljóðum hans.
Árið eftir, 1912, var hann sestur að í Dan-
mörku og gaf þar út ljóðabók með nýjum
ljóðum, tveimur árum síðar kom önnur eftir
hann út þar í landi. Hann giftist tvívegis,
fyrst danskri konu, Thorbjörg Schöyen, sem
hann kynntist í utanlandsferðinni milli rit-
stjómarstarfa á íslandi. Þau eignuðust eina
dóttur sem dó í bemsku. Þau skildu. Hann
settist að á Jótlandi með síðari konunni,
Marietje Ingesoll, þýsk-hollenskri að ætt-
emi, og hann eignaðist með henni son. Þeg-
ar Jónas dó höfðu bækur eftir hann verið
gefnar út á þýsku, hollensku, frönsku, og
verið var að undirbúa heildarútgáfu á verk-
um hans á sænsku. Hjá honum sjálfum lá
talsvert af óbirtum ljóðum um það leyti, og
hann var að búa til prentunar stóra skáld-
sögu sem hann hafði samið, íslendinga,
þegar heilsa hans bilaði að fullu; hann var
veill fyrir brjósti síðustu árjn og varð það
banamein hans. Skáldsaga íslendinga (Det
islanske folk) hefur ekki verið gefin út.
Fyrsti vottur um að Jónas fékkst við
annan skáldskap en ljóð og þýðingar er
sagan Monika sem hann tók að birta sem
framhaldssögu í Valnum, hlutarnir urðu
þrír en þá var Valurinn allur og veit víst
enginn hversu langt Jónas var kominn með
söguna. (Þótt til sé um það sögusögn að
hann hafi samið hana alla 12 ára gamall.)
Þessi saga varð skáldsaga, þá eða síðar,
hún kom út í Danmörku 1914 og varð önn-
ur í röðinni af útgefnum skáldsögum Jónas-
ar, sú fyrsta heitir Sólrún og biðlar hennar,
útgefin 1913 í Danmörku. Tveimur árum
síðar kom síðasta bók Jónasar út, árið fyrir
lát hans, smásagnasafnið Breiðfirðingar.
Þær bækur Jónasar sem hann gaf út erlend-
is, hlutu yfirleitt góðar viðtökur jafnvel svo
að stór orð voru viðhöfð. Sama má raunar
segja um viðtökur þær sem ljóðabækur
hans á íslensku fengu meðal íslenskra les-
enda. Þær ljóðabækur sem komu út á norsku
og dönsku hafa ekki verið þýddar. Breið-
firðingar kom út á íslandi 1919 í þýðingu
Guðmundar Hagalín og árið eftir Sólrún og
biðlar hennar, einnig í þýðingu hans. Mon-
ika hefur ekki verið þýdd. Einhvers skyld-
leika hefur Hagalín kennt við sögurnar, þær
eru ágætlega líflegar með því málfari sem
hann notaði til að flytja þær á milli.
Jónas er oftast nær í ritum kallaður „ný-
rómantískt" skáld en ekki er víst að sú ein-
kunn hæfir honum. Alltént ekki sagnaskáld-
inu. Sérstöðu meðal „nýrómantískra" höf-
unda skapar honum að hann tók heilshugar
þátt í átökum um dægurmál þjóðarinnar.
Strax í annarri bók hans koma fram sér-
kenni hans sem skálds, eins og Hannes
Pétursson bendir á í bókinni Fjögur ljóð-
skáld, og þaðan í frá var Jónas ekkert síður
baráttumaður í skáldskap sínum en á vett-
vangi daglegs lífs. Hann tók þátt í rannsókn
á tilvistarkjörum manna með skáldskap
sínum þótt þau kjör væru skoðuð undir
víðara sjónarhomi en var háttur raunsæis-
skálda: í hinum síðari kveðskap sínum og
sögum er tillit skáldsins ekki hvarflandi
heldur rannsakandi þrátt fyrir að viðfangs-
efnin væru yfirleitt tilfinningamál eða jafn-
vel djúpsálfræðilegs eðlis. Reyndar er mun
nær lagi að kalla skáldskap hans vísi að
bókmenntum framtíðarinnar en ætla hann
endurvakningu einhvers sem þegar væri lið-
ið eins og gefið er í skyn með orðinu „nýró-
mantík".
Allar sögur Jónasar hafa ríkuleg sam-
kenni, sterk og samstæð höfundáreinkenni
og sé ekki ofsagt um Breiðfirðinga að þar
hafi hin huldari máttarvöld staðið mönnum
nær en annars staðar á landinu (Guðbrand-
ur Vigfússon), þá verður að ætla að Jónas
sé einkar breiðfirskur í skáldskap sínum.
Enginn íslenskur höfundur hefur til þessa
dags sýnt svo mikla leikni í að flétta saman
draum og veruleika, þjóðsögu og hvunn-
dagsleika, öfl nætur og dags, sem hann.
Og reyndar ekki verið mikið af því gert
með hérlendum skáldskap fyrr en þá alveg
upp á síðkastið.
Sagnamaðurinn Jónas Guðlaugsson er
nýstárlegur höfundur árið 1988. Það þarf
ekki að þýða að hann hafi verið á undan
sinni samtíð. Hann slysaðist bara til að fara
dálítið afvega, vegna uppruna, valdníðslu
sem við hann var beitt, skaplyndis síns og
í víðari skilningi menningarástands alda-
mótaáranna á Vesturlöndum sem hvarvetna
náði til skáldskapar hinna næmari manna,
og sem leiði einkenndi einkum, jafnframt
óljós aðkenning um hi-un. Svipaðri aðstæður
kalla á samskonar úrræði, og þó getur ver-
ið um framför að ræða því að hvernig er
hægt að ætlast til af manni að hann lagi
útlit sitt nema hann hafi spegil?
Höfundurinn er rithöfundur i Reykjavík.
Hálfdán gamli er mér
minnisstæður eins og
hann var á kvöldin þeg-
ar hann sat á leiðinu
hennar Bjargar sinnar.
Ennþá er mér sem ég
sjái hann þar um sólar-
lagsbilið, álútan og
hallast fram á birkilurkinn sinn.
Rvöldsólin varpar sterkum bjarma á skall
ann og hvíta hárkragann fyrir ofan eyrun,
en yfir enninu hvílir skuggi sem virðist eins
og koma frá hinum djúpu rákum og hrukk-
um sem eru um allt ennið. Hálfskuggi er
líka yfir arnamefinu hvassa, en þess bjartar
glampar ljósið á skegginu sem bylgjast silf-
urhvítt niður á bringu.
Hann horfir út yfir hafið þangað sem
sólin hnígur til viðar. Augnatillitið er dap-
urt og lokað eins og hann sjái aðeins það
sem er fyrir handan kvöldroðann. Það er
svo langt, langt í burtu.
Svona gat hann setið kvöld eftir kvöld
alltaf á sama leíðinu og í sömu stellingun-
um. Og hann gekk aldrei inn fyrr en sólin
var hnigin til viðar, og kirkjugaflinn varp-
aði svörtum náttskugga á leiðið sem hann
sat á.
Ég var þá drenghnokki á tíunda eða ell-
efta árinu og ég man að ég var vanur að
læðast út undir kirkjugarðinn þegar Hálfdán
sat þar, og horfa á hann.
Það var eitthvað við hann sem vakti undr-
un mína og forvitni, eitthvað óþekkt í þessu
lokaða augnatilliti sem hændi mig að sér.
Og það jók ekki lítið á undrun mína að
hann sat einmitt í kirkjugarðinum sem mér
stóð einhver hátíðlegur beygur af, einkum
á kvöldin.
Hinir strákamir á heimilinu hlógu að
þessari kvöldsetu Hálfdáns í kirkjugarðin-
um. Mér var ómögulegt að skilja hvers-
vegna. En þeir þurftu nú líka að hlæja að
öllu. Ég kallaði hann heldur aldrei „óðals-
bóndann á gröfinni hennar Bjargar" eins
og þeir. Mér fannst Hálfdán gamli alls ekki
hlægilegur.
Þvert á móti.
Ég gat staðið stundum saman og horft
á hann þegar hann sat á leiðinu, og mig
dauðlangaði til að vita nánar hvað hann var
að hugsa um þegar hann horfði svona undar-
lega langt burtu. Ég hugsaði oft um það
meðan ég var að hátta og sá hann fyrir
hugskotssjónum mínum eins og hann sat á
leiðinu, þangað til ég sofnaði.
Og ég tmflaði hann aldrei á meðan hann
sat á leiðinu eins og hinir strákarnir, því
ég vissi að honum sárnaði það. Ég hafði
séð tvö þung tár hrjóta niður eftir mögru,
hmkkóttu kinnunum hans, einu sinni þegar
Valdi smali hrekkjaði hann eitthvað eitt
kvöld.
Og mér varð svo mikið um að ég réðst
á Valda og lúbarði hann þótt hann væri
helmingi stærri og sterkari en ég. Auðvitað
fékk ég það ríflega borgað í sömu mynt.
Hálfdán gamli veitti því líka eftirtekt að
ég var öðm vísi við hann en hinir drengirn-
ir og veitti mér aftur á móti fulla vináttu
sína, þessa hreinu, tryggu vináttu sem oft
á sér stað milli gamalmennis og unglings.
Hann sat hjá mér á daginn þegar hann
gat því undir komið, og sagði mér sögur
af því sem á daga hans hafði drifið.
Og Hálfdán kunni manna best að segja
frá.
Frásögnin var myndrík og lifandi og
ímyndunaraflið fjörugt svo að innan um
hversdagsviðburði vöfðust dularfullar
draumsjónir, af íslensku alþýðubergi brotn-
ar, sem læstust inn í huga minn eins og
bestu þjóðsögumar.
Á daga hans hafði margt drifið. Hann
hafði verið bóndi og sjómaður, hjú og ferða-
langur, og ratað í margar mannraunir á sjó
og landi.
Hann var þaulkunnugur landinu utan frá
sjó og upp til afdala og hafði komist í kynni
við fjölda manna af ýmsum stéttum á
lífsleiðinni.
Islensk náttúra, sagnir og hjátrú var því
eins og lifandi á vörum hans, og ég hlustaði
á það allt eins og draumgjarn unglingur á
farmanninn sem segir frá ókunnu löndunum.
Römmustu draugasögurnar sem ég hefi
heyrt, hrikalegustu tröllasögumar og úti-
legumannasögumar lærði ég allar af Hálf-
dáni gamla. En einna glöggast man ég þó
eftir draumunum sem hann sagði mér, ■
draumum sem menn hafði dreymt fyrir
dauða sínum og draumum þar sem hinir
dauðu höfðu sagt til sín.
Sjálfan hafði Hálfdán dreymt marga
drauma og hann hafði örugga trú á þeim
og dró ekki dul á berdreymi sitt. En frá
sínum eigin draumum vildi hann þó aldrei
segja og kvað það ei vera rétt.
Menn missa draumgáfuna ef þeir segja
drauma sína, var hann vanur að segja.
Hálfdán gamli var niðursetningur hjá
föður minum.
Hann hafði ekki annað að gera en lifa í
minningunum og bíða dauða síns. Því verk-
fær var hann ekki lengur. Hann var orðinn
úttaugaður og slitinn af langvinnu striti og
gigtin hafði kengbeygt hann og dregið af
honum allan mátt. Það eina verk, sem hann
gat unnið, var að flétta reiptaglsspotta á
vetuma, úr hrosshársspuna, og á sumrin
var hann látinn dútla við að tinda hrífurnar
fyrir stúlkumar og þessháttar, sér til dægra-
styttingar.
Hann hafði unnið dagsverkið — og lang-
aði til „að komast heim“ eins og hann komst
að orði.
„Hún Björg mín bíður eftir mér,“ var
hann vanur að segja. „Við höfum nú verið
svo lengi skilin.“
Björg var konan háns sáluga. Þau höfðu
búið saman á efsta og rýrasta kotinu í sveit-
inni, Dalsbotni, fyrir mörgum, mörgum
ámm, þegar Hálfdán var ungur. Eftir
þriggja ára hjónaband dó Björg úr misling-
unum og bam þeirra nýfætt.
Þá flosnaði Hálfdán upp af kotinu og
hafði aldrei eirð í sér síðan. Hann fór af
einu landshominu á annað meðan æfin
vannst, ýmist sem sjómaður, sendimaður,
vinnumaður eða ráðsmaður.
Og þegár kraftarnir voru þrotnir var
hann fluttur fátækraflutningi úr einhverju
íjarlægu héraði á fæðingarhrepp sinn. Eftir
beiðni hans tók faðir minn við honum því
hann langaði til að vera hjá gröfinni hennar
Bjargar sinnar það sem eftir var æfinnar
og fá svo að hvílast við hlið hennar.
Hann vissi upp á hár hvar leiðið var þeg-
ar hann kom eftir margra ára íjarveru, og
faðir minn gerði það að bón hans að láta
hlaða leiðið upp fyrir hann.
Nú hafði hann ekki annars að gæta en
að enginn yrði grafinn of nærri Björgu hans,
færi ekki „inn á hans landareign“ eins og
hann komst að orði.
Það gerði hann líka samviskusamlega í
hvert skifti sem jarðað var og af þeim ástæð-'
um kölluðu gámngarnir hann „óðalsbónd-
ann á leiðinu hennar Bjargar", eða bara
„óðalsbóndann".
Og á sumrin sat hann þar á leiðinu á
hveiju kvöldi þegar veður leyfði. Sat þar
álútur og hljóður og hlustandi eins og hann
væri að bíða eftir boðum frá löndunum hin-
um megin við kvöldroðann, hinum megin
við hafið mikla.
Það var föstudagskvöld að áliðnu sumri.
Við vomm að enda við að slá túnskækl-
ana. Það hafði verið besta rekja um daginn
svo tækifærið var notað til að skafa upp
óræktarmóana í túnjaðrinum.
Ég hafði lært að slá það sumar og fékk
lítið orf við mitt hæfi svo ég þóttist heldur
en ekki maður.
Það var svo sem eitthvað mannalegra að
slá eins og hinir piltarnir heldur en að híma
einn uppi í dal og sitja yfir roltunum. Mað-
ur fann aldurinn færast yfir sig við þá upp-
hefð.
Þennan dag átti ég að slá grasið á milli
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. APRÍL 1988 7