Lesbók Morgunblaðsins - 16.04.1988, Side 5

Um aldamótin höfðu þijú samkomuhús verið byggð á uppfyllingum útí Tjörnina. Lengst til hægri er Iðnó en fyrir miðri
mynd sést Bárubúð (dökkmálað) og handan við það Gúttó. Eins og sést er Vonarstræti ekki komið. Um þetta leyti rann
skólp óhindraðí Tjörnina ogíhana vargjarnan hentsorpi. Hún varþví eins ogmegnasti forarpyttur ogheyrðust oft
raddir um að hana bæri aðþurra upp. Þjóðminjasafnið. Ljósm.: Sigfús Eymundsson.
MiIIi 1913 og 1920 var unnið aðþvíaðgera vegyfir Tjörnina (Skothúsveg) og
var hann gerður úr sorpi og ösku og lagði megnan daun af. Hér á aðeins eftir
að brúa. Eins og sjá má af myndinni er syðsta tjörnin ekki komin, hún var búin
til. Ljósmyndasafnið. Ljósm.tMagnús Ólafsson.
Sveinsson snikkari, sem á hús austanvert
við norðurenda Tjarnarinnar (Kirkjutorg 6),
hafi um mörg ár borið niður í Tjörnina
mold og annan niðurburð og þurrkað þann-
ig upp talsverðan blett og er þetta talið
mikið þarfaverk. Þá er bæjarstjórnin átalin
fyrir að neita Kristjáni Ó. Þorgrímssyni
bóksala um að mega þurrka upp dálitla
spildu af Tjörninni sunnan við lóð sína
(Kirkjustra»ti 10), hlaða upp bakka og tyrfa
yfir.
Um þessar mundir var farið að tala um
landþrengsli í Kvosinni fyrir húsastæði. í
ísafold 1887 er sagt að allt of miklum hluta
landsins í miðbænum sé eytt í kálgarða.
Telur blaðið líklegt að eftir 10 ár verði Tjörn-
in orðin að þurru landi, alskipuðu húsum
og götum.
MlKLAR UPPFYLLINGAR
Norðurendi Tjarnarinnar var í þessum
anda smám saman fylltur upp með mold
og sorpi og voru hús reist jafnóðum í því
landi sem þannig skapaðist. Árið 1887 fékk
góðtemplarastúkan Eining útmælda lóð úti
í sjálfri Tjörninni fyrir húsbyggingu og reisti
sama ár Góðtemplarahúsið fyrir sunnan al-
þingishúsið. Bindindismenn hafa væntan-
lega fyllt upp lóðina í sjálfboðavinnu.
Þegar árið 1886 var það orðinn yfirlýstur
vilji bæjarstjórnar að fylla upp norðurenda
Tjarnarinnar og þá var ákveðinn vegur þar
þvert yfir Tjörnina samhliða Kirkjustræti.
Þetta þótti mörgum óhæfileg loftkastala-
bygging hjá háttvirtum bæjarfulltrúum, að
leggja veg langt út í Tjörn, og var þessari
fyrirhuguðu götu strax gefið nafnið Vonar-
stræti enda liðu 20 ár þangað til það var
fullgert.
Atvinnuleysi var jafnan mikið á vetrum
og útgjöld bæjarfélagsins til þurfamanna
þungur baggi. Því var reynt að láta þurfa-
menn vinna í þágu bæjarins til þess að eitt-
hvað kæmi á móti fátækrafénu. í janúar
1890 var tillaga um það í bæjarstjórn að
reyna að útvega verkfærum þurfamönnum
vinnu um harðasta tíma ársins og var stung-
ið upp á því að fylla upp norðurenda Tjarnar-
innar og var samþykkt að láta þá vinna við
þetta verk við hentugleika á kafla frá Læk-
jarósnum vestur á móts við vesturenda
Góðtemplarahússins. Ekki virðist þó upp-
fylling á þessum slóðum hafa gengið hratt
fyrir sig því að þremur árum seinna fór
Iðnaðarmánnafélagið fram á að bæjarstjórn
láti fylla upp norðausturhornið til þess að
félagið geti byggt á þeim stað en það var
fellt.
í blaðinu Reykvíkingi birtist eftirfarandi
grein um Tjörnina í apríl 1892:
„Tjörnin fyllist óðum af öllu því góðgæti,
mold, rusli og sorpi sem í hana er borið.
Vera kann að bærinn gæti fengið nokkurt
fé fyrir tjarnarblettinn, ef hann væri orðinn
þur og þar væri tún, eða hús byggð. En
það er fleira sem um þarf að hugsa en pen-
ingar, þó mikils virði séu. Væri tjörnin ekki
eins vanrækt og hún er, þá væri hún bæjar-
prýði og eigi lítil. Auk þess, þá er ófyrirgef-
anlegt, að taka af bæjarbúum þennan eina
blett, sem hægt er að fara á skautum á
vetrum; það eitt ætti að vera nóg til að friða
tjörnina. Þegar hún hefur verið fyllt upp,
sakna drengir og fullorðnir skautasvellsins,
'en sjálfum sjer mega menn um kenna, ef
allir horfa þegjandi á hve illa er með hana
farið.“
Snemma höfðu komið upp hugmyndir um
skemmtistígi meðfram Tjörninni og jafnvel
skemmtigarð en lítið var aðhafst. Sigúrður
Júl. Jóhannesson skáld skrifaði grein í Dag-
skrá 1897 og er þetta upphaf hennar:
„Jeg var þar staddur nýlega er nokkrir
menn áttu tal saman. Hneigðust umræður
þeirra einkum að ýmsu er Reykjavík snerti,
og þar á meðal nefndu þeir tjörnina. Bar
þeim flestum saman um að hún væri nú
bæði til vanvirðu fyrir bæjarbúa og jafn-
framt til þess að spilla loptinu og eyði-
leggja þannig heilsu manna í stað þess að
hún ætti að vera og gæti verið til prýði og
heilnæmi. Nú sem stendur er tjörnin hálf-
full af saur og leðju og leggur því upp úr
henni megnan þef og ólyfjan hvar sem geng-
ið er nálægt henni, og ef þessu hjeldi áfram
eins og að undanförnu, þá eru öll líkindi til
þess að hún fyllist upp eptir nokkurn tíma
og hverfi með öllu, en það væri hinn mesti
skaði og herfilegasta smán.“
NÚ MÁNefnaHana
Fúlu-tjörn
Um þessar mundir var höfuðstaðurinn í
örum vexti en skólplagnir allar ákaflega
frumstæðar og í megnasta ólagi. Skólpinu
var veitt í opnar rennur ofan brekkurnar
beggja vegna kvosarinnar og rann það
ýmist ofan í ijöruna, þar sem hún var næst,
Lækinn eða Tjömina. Sefvöxtur við sunnan-
verða Tjömina var líka ágengur. í Reyk-
víkingi haustið 1897 segir að svo virðist sem
bæjarstjórnin ætli að láta Tjörnina verða
ásælnum túneigendum að austanverðu og
sunnanverðu að bráð. Vatnið úr Vatnsmýr-
inni og ofari af túnunum að austan- og
sunnanverðu við Tjörnina fylli hana með
grasfrjóvgunarefni svo að nú væri þar grasi
vaxið sem Tjörnin breiddi sig áður yfir.
Úr þessu var farið að huga að því að
friða Tjörnina fyrir sorpi. í auglýsingu árið
1900 eru menn áminntir um að kasta ekki
á Tjörnina eða ísinn ösku, sorpi né neins
konar óþverra að við lagðri ábyrgð skv. lög-
reglusamþykkt. Mönnum var farið að
blöskra. 1902 flutti Tryggvi Gunnarsson
tillögu í bæjarstjórn um að kaupa áhald til
að hreinsa Tjörnina og var málinu vísað til
veganefndar. Þetta breytti því þó ekki að
áfram vom holræsi lögð út í tjörnina.
Um aldamótin og fyrstu ár 20. aldar var
gengið hratt á Tjörnina. Hornin í norður-
enda hennar vom fyllt upp til að byggja
Iðnó, Bámbúð og fleiri hús. Þá var unnið
að mikilli vegagerð umhverfis Tjörnina með
tilheyrandi uppfyllingum. Fríkirkjuvegur
var lagður 1903. Einkaaðilar keyptu Tjarn-
arbrekkuna 1901 og árið 1906 var fyllt
uppí Tjömina að vestanverðu undir Tjarnar-
götu og sama ár var loks lokið við Vonar-
stræti. Þessar framkvæmdir fílu nokkmm
deilum og Knud Zimsen, síðar borgarstjóri,
lagðist t.d. eindregið gegn því að byggt
væri undir Tjarnarbrekkunni.
Í blaðinu Reykjavík birtist bréf frá lés-
anda árið 1906 um lokræsin við Tjörnina.
Taldir em upp margir gallar við lagningu
Vonarstrætis og síðan segir í bréfinu:
„Þá kemur þriðji gallinn og er hann þessa
verstur, að lokræsinu er veitt í lækinn án
þess að hann hafi verið dýpkaður í sjó fram.
En það kemur því til leiðar að sumarlagi,
að megnasti ódaunn verður um allan mið-
bæinn og þegar aðfall er, rennur ýldan upp
í tjömina svo að óþverrinn safnast fyrir í
henni. Hefir og þegar verið veitt tveim öðr-
um lokræsum í hana, og auk þess verður
víst veitt út í tjömina lokræsum frá Tjarnar-
götu og er þá ekki sýnna en að nú megi
fara að skíra hana um, nefna Fulu-Tjörn!“
Frumleg Vegargerð
Árið 1909 — eftir alllangan aðdraganda
og miklar umræður — var ákveðið að halda
svæðinu sunnan við Tjörnina óbyggðu undir
væntanlegan skemmtigarð (Hljómskála-
garð) og vora miklar áætlanir á pijónum
um hann. M.a. var ákveðið að leggja veg
þvert yfir Tjömina (Skothúsveg). Byijað var
á þeim framkvæmdum 1913 en mönnum
leist ekki á blikuna þegar þeir sáu úr hveiju
vegurinn var gerður. Árið 1915 birtist grein
í Morgunblaðinu um Tjarnarveginn (Skot-
húsveginn) og stóð m.a. í henni:
„Það má óhætt að fullyrða, að þetta er
hin framlegasta vegargerð hér á landi og
þó víðar sé leitað. Því vegurinn er gerður
úr skít, úldnu og banvænu sorpi úr göturæs-
um bæjarins, ösku, slógi, slori, pjáturdósum,
flöskum og ef til vill ýmsu enn verra, en
það sem hér er talið. Þetta msl hlýtur að
verða til þess að eitra vatnið í Tjörninni og
er eigi ólíklegt að svo komi síðar, að af því
leggi svo stæka fylu að loftið í bænum verði
banvænt og bæjarstjórn verði nauðugur einn
kostur að „fylla upp“ ’Tjörnina.
Engum dettur í hug að amast við því
þótt göturæsin séu hreinsuð og óþverranum
úr þeim ekið á burtu. En er nokkurt vit í
því, að aka því í Tjörnina? Oss furðar mest
á því, að nokkrum manni skyldi geta komið
til hugar að safna því þangað. Hitt er líka
einkennilegt, að ekki skyldi þegar í stað
tekið fram fyrir hendumar á þeim manni,
sem gerði svo heimskulega ráðstöfun.
Vér viljum skjóta máli þessu til borgar-
stjóra, sökum þess að vér vitum að hann
hefir áhuga fyrir því, að bænum fari eigi
aftur um þrifnað og heilnæmi, og biðja
hann að skerast í leikinn og.sjái svo um
að þessi sorpmokstur í Tjörnina verði stöðv-
aður. Það er í þágu allra Reykjavíkurbúa."
Árið 1917 var ekki hægt að gera skauta-
svell í suðurenda Tjarnarinnar vegna ösku
sem þyrlaðist úr Tjarnarveginum.
TjörninTæmd
Sóðaskapurinn í Reykjavíkurtjörn var
sannkallað vandamál og árið 1917 var grip-
ið til þess ráðs að tæma hana með öllu til
að reyna að hreinsa botninn en það reynd-
ist hægara sagt en gert þegar til alvömnn-
ar kom og mun þessi aðgerð hafa mistekist
að vemlegu leyti. Menn vom að missa trúna
á að ’ljörnin gæti verið í bænum til frambúð-
ar. í Morgunblaðinu 22. júlí 1917 birtist
grein og í henni stóð m.a.:
„Líklega er óhjákvæmilegt að tjörnin
verði að minka að mun, hvað ilt sem það
kann að þykja. Alveg ófært hvernig sem á
er litið að hafa hana svona fulla af úldnu
vatni og óþverra, sem engin tök séu á að
hreinsa vegna dýrleika. En þá er eins og
áður er sagt að stefna strax að því að koma
henni í endanlegt horf, dýpka hana nægilga
á þeim stöðum sem hún á að haldast til
frambúðar en fylla hitt upp. Ekkert er eðli-
legra en að allur suðurhlutinn, jafnvel eitt-
hvað inn fyrir brú, verði fyltur og gerður
að einhveiju leyti að byggingargrunnum,
því að hann fyllist líka hvort sem er á fáum
ámm. Fallegra er líka, að bærinn vaxi ekki
einungis á Laugaveginn, heldur samsvari
sér líka á þverveginn."
Eins og sést af þessari samantekt hefur
löngum staðið styrr um Tjörnina og jafnvel
komið til greina að hún hyrfi alveg en nán-
ar verður fjallað um hana í annarri grein.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. APRÍL 1988 5