Lesbók Morgunblaðsins - 16.04.1988, Blaðsíða 6

Æ u R G L A t| K S T U N N 1
Jónas Guðlaugsson Jónas og Thorborg kona hans. Þau bjuggu einn vetur í Suðurgötu 2.
„Yfir gröf hans var ekki
sagt eitt einasta orð“
Ónefndur danskur vinur um Jónas Cuðlaugsson skáld
g hef alltaf átt því að venjast, frá því að ég
fór að láta nokkuð til mín taka, að mannsorinn
í landinu hafi reynt að varpa á mig þeim sora
sem hann er svo ríkur af,“ ritaði Jónas Guð-
laugsson 1907 í blað sitt Valinn, gefnu út á
Jónas er oftast nær í
ritum kallaður
„nýrómantískt“ skáld,
en ekki er víst að sú
einkunn hæfi honum.
Alltént ekki
sagnaskáldinu. Sérstöðu
meðal „nýrómantískra“
höfunda skapar honum
að hann tók heils hugar
þátt í átökum um
dægurmál þjóðarinnar.
Eftir
ÞORSTEIN
ANTONSSON
ísafirði, í svargrein við ummæli um ljóð
hans „Dalbúar“ í blaðinu Vestri, samkeppn-
isblaði Valsins þar um slóðir. Jónas var
dómharður tilfinningamaður sem furðu
snemma fann tilfinningum sínum og metn-
aði farveg, gaf út sína fyrstu ljóðabók 18
ára gamall, 1805, Vorblóm hét hún. Ljóða-
bókina Tvístimið, árið eftir (ásamt Sigurði
Sigurðssyni frá Amarholti) og þá þriðju,
Dagsbrún, 1909. Jónas var tvítugur er hann
ritaði hin tilvitnuðu orð, hann var þá aðalrit-
stjóri og eigandi Valsins og hafði verið í
um það bil ár; þjóðemissinnaður jafnaðar-
maður og bar blaðið þess skýr merki. Hann
hafði kosið að hefja þjóðmálabaráttu sína
meðal Isfirðinga sem höfðu þá fengið orð á
sig fyrir róttækni, Skúli Thoroddsen, þing-
maður Vestfirðinga, hafði nýlega unnið fyr-
ir Hæstarétti — Dana — mál gegn valdíðslu
landshöfðingjaembættisins íslenska og var
sestur að fyrir sunnan með blað sitt, Þjóð-
viljann, í farteskinu. Á þeim dögum, sém
Jónas gerðist fyrst ritstjóri, var mikið hita-
mál meðal íslendinga hvort sérmál þjóðar-
innar skyldu borin upp í ríkisráði Dana eða
ekki og taldi Jónas að svo ætti ekki að vera,
vom þeir, sem vom sama sinnis og hann
um þetta atriði, kallaðir landvamarmenn.
Einn þeirra var þingmaðurinn Valtýr Guð-
mundsson og hafði borið upp' fmmvarp
málinu til stuðnings. Heimastjórnarmenn
lögðu minni áherslu á þetta atriði. Við
stjómarskrárbreytingu 1904 var ekki komið
á þeirri aðgreiningu mála sem landvamar-
menn óskuðu eftir og urðu þá ungir menn
vfðsvegar um land til að lýsa það landráð
að bera fram sérmál íslendinga með til-
greindum hætti. Jónas barðist fyrir þessu
málefni í blaði sínu og í blaðið rituðu þjóð-
kunnir menn sem vom sama sinnis og hann,
Bjami Jónsson frá Vogi á þar grein og sama
gildir um Guðmund Finnbogason. í blaðinu
birtust brýningar um önnur þjóðþrifamál,
s.s. aukin réttindi kvenna, fánamálið, og
að tekin yrði upp skeleggari barátta gegn
berklum í landinu. Jónas og meðritstjóri
hans, skáldið Guðmundur Guðmundsson,
þýddu jafnframt bókmenntir í blaðið og birtu
þar, s.s. sögu eftir Edgar Allan Poe, Úr
dagbók veiðimanns eftir Turgenjev og
prósaljóð eftir Walt Whitman, auk þess sem
báðir birtu í blaðinu mikið af eigin Ijóðum.
Blaðið naut margra styrktarmanna í fyrstu
en þeim þótti of geyst farið og heltust úr
lestinn hver af öðmm uns Jónas hafði ekki
bolmagn til að halda útgáfu þess áfram.
Árið áður en Jónas gerðist ritstjóri hafði
honum verið vikið úr Lærða skólanum í
Reykjavík, ásamt nokkmm öðmm piltum
með helst til neyðarlegum hætti og er eng-
in ástæða til annars en ætla að hann hafi
búið að þeirri reynslu; 1905 var rekinn heill
bekkur úr skólanum og hann með fyrir
misgerð einhvers piltanna í bekknum sem
ekki fékkst upplýst hver var og fékkst
reyndar aldrei. Með þessum hætti átti að
þvinga piltana til að upplýsa málið sjálfa,
það er segja til misindismannsins, en þrátt
fyrir árangursleysið vom synir hinna best
settu landa fljótlega í náðinni aftur, hinir
hurfu flestir eða allir af skólaskýrslum fyrir
fullt og allt. Fáum mönnum í landinu hefur
verið annara um hreinleika tilfinninga sinna
en Jónasi Guðlaugssyni skáldi á unglingsár-
um sínum, eftir ljóðum hans að dæma, og
því líklegt að honum hafi þótt, eftir að hann
hafði stundað nám við Lærða skólann í fjög-
ur ár, að meðferð þessi jafngilti því að „varp-
að hefði verið á hann sora“, að hann hafi
mælt af tilefni umfram ungæðisháttinn hin
tilvitnuðu orð.
Jónas Guðlaugsson fæddist 22. september
1887 að Staðarhrauni á Mýmm — og var
því ekki orðinn fullra 29 ára gamall er hann
lést á Skagen í Jótlandi 15. apríl 1916.
Faðir hans var séra Guðlaugur Guðmunds-
son skáld Gíslasonar af Syðri-Skógum, syðst
og austast á Snæfellsnesi, og Guðrúnar
Guðmundsdóttur Sigurðarsonar úr Staðar-
sveit á sunnanverðu nesinu. Móðir Jónasar
hét Margrét og var dóttir séra Jónasar
Guðmundssonar að Staðarhrauni, í nágrenni
Syðri-Skóga, og konu hans Elínborgar
Kristjánsdóttur kammerráðs á Skarði,
Skarðsströnd. Séra Guðlaugur, faðir Jónas-
ar, þjónaði að Staðarhrauni sem aðstoðar-
prestur tengdaföður síns fyrst eftir að hann
vígðist til prest, tók svo að fullu við emb-
ætti þar, en varð — þegar Jónas var 5 ára
— prestur til Skarðsþings á Skarðsströnd
og bjó að Hvalgröfum og á Dagverðamesi
í nágrenni Skarðs. Árið 1908 varð séra
Guðlaugur prestur að Stað ( Steingrímsfirði
og er oftast kenndur við það býli. Jónas
Guðlaugsson bjó hjá foreldrum sínum uns
hann hélt suður til að hefja nám í Lærða
skólanum 1901.
Árið 1910 hvarf Jónas af landi brott fyr-
ir fullt og allt, eftir annað ritstjórnarskeið,
en hafði í millitíð ferðast um England og
Norðurlönd og starfað við blaðið Sosial
Demokraten í Danmörku. Hann var meðrit-
stjóri vikublaðsins Reykjavíkur 1909—1910,
kom í stað mótstöðumanns síns í pólitík,
Magnúsar Blöndals, og hafði um leið snúist
á sveif með málstað Magnúsar, var orðinn
heimastjómarmaður vegna sambandsmáls-
ins svokallaða. Minna ber á bókmenntaskrif-
um í því blaði en Valnum, meira á stjórn-
málaskrifum og birtist í því hver greinin
af annarri eftir Jónas um slík málefni, hon-
um þótti enn menn of deigir gagnvart Dön-
um og veittist gegn Bimi Jónssyni ráðherra
af heift, taldi hann hafa keypt sér embætt-
ið með undanslætti við hið danska yfírvald.
1910 hafði Jónas sannfærst um að vegna
langvinnrar kúgunar og menntunarleysis í
samfélagsmálum væri íslensk alþýða of
meðfærileg fyrir óprúttna stjómmálamenn
til að þjóðin ætti sér viðreisnar von í fyrirsjá-
anlegri framtíð; auk þess vænti hann stærri
og skilningsríkari áheyrendahóps erlendis
að skáldskap sínum. Hann hélt úr landi
fyrir fullt og allt, en síður' en svo til að
snúa baki við íslensku þjóðinni. í bréfí frá
Noregi 20/8 1911 til fyrrverándi læriföður
síns, Steingríms Thorsteinssonar skálds, rit-
aði Jónas: „Forlögin hafa viljað það svo að
braut mín sem íslenskt skáld er að líkindum
höggvin í sundur, en þess sterkari hvöt finn
ég til að útbreiða þekkingu og skilning á
því andans verðmæti sem bestu menn
íslensku þjóðarinnar hafa lagt í skaut henn-
ar —“ í Danmörku hafði Jónas verið rekinn
úr blaðamannsstarfi vegna hlutdrægnis-
skrifa um ísland en svo sögðu einhverjir
hinna fjölmörgu dönsku vina hans um hann
látinn að hann hefði aldrei hopað um þuml-
ung þegar málstaður Islands var annars
vegar. Og voru honum þó ekki alltaf vandað-
ar kveðjumar að heiman eftir að hann flutt-
ist úr landi.
Því miður þreifst þessi maður ekki meðal
vor landa og afdrif skáldskapar hans er ein-
hverskonar menningarlegt slys, burt séð frá
því að maðurinn lifði sjálfur ekki nema til
29 ára aldurs (og þó tæplega það). Hin
bestu ljóða hans lifa enn í ljóðaúrvölum og
kannski í minni stöku manns og þeim verð-
ur varla gert betur til en orðið er. Sögur
Jónasar hafa aftur á móti ekki bliknað í
tímans rás — en geta nánast talist ókunnar
íslendingum fyrr og síðar. Hann birti eina
frumsamda smásögu áður en hann fluttist
af landi brott, söguna Dauðann sem birtist
í Skírni 1910. Tvær skáldsögur hafði hann
þá þýtt á íslensku, Maríu Grubbe eftir J.P.
Jacobsen og og Fólkið við hafið eftir Harry
Söiberg.
Steingrímur Thorsteinsson var kennari
Jónasar í Lærða skólanum og Jónas mat
hann mikils þá og síðan; menn þóttust kenna
mikilla áhrifa Steingríms á ljóðin í fyrstu
bók Jónasar, Vorblómum, helst til mikilla,
en sjálfum var Steingrími snemma ljóst.
hvers vænta mátti af lærisveini stnum.
Skömmu eftjr að Jónas hafði kvatt landið
ritaði hann Steingrími frá Noregi, 28/6
1911, í tilefni af áttræðisafmæli Steingríms.