Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1987, Blaðsíða 8

Frá sléttunni miklu, 1919. Málverk eftir Georgiu O Keeffe.
anna. „Aldrei frá byggingu tumsins í Babel
hefur ríkt jafn mikil ringulreið málæðis eins
og í listheiminum í dag.“ Eða svo lýsti hann
umræðunum og framlengdi umsvifalaust
sýninguna til júlímánaðar.
— Georgía yfírgaf New York til að kenna
í sumarskóla háskólans í Virginíu í síðasta
skipti. Þetta voru erfíðir tímar fyrir hana
og fáeinar vikur á heimaslóðum voru þær
fyrstu eftir andlát móður hennar. Hún var
hrygg og úrvinda og varð að halda sig við
rúmið, milli þess sem hún kenndi. En at-
burðir síðustu vikna í New York höfðu
ómæld áhrif á hana sem listamann. Niður-
bæld bjartsýni fór að fá eðlilega útrás og
styrktist, er hún fékk bréf frá Stieglitz
ásamt níu ljósmyndum, sem hann hafði tek-
ið af sýningunni.
Georgía segir skemmtilega frá því er hún
seinna kom á 291 til að skoða vatnslita-
myndir eftir John Marin. Vatnsliti með-
höndlaði Marin á allt annan hátt en þekkst
hafði í Ameríku. A þessum árum,
1914—1930, var svo til ógjömingur að selja
málverk í Bandaríkjunum.
Hún hitti Stiegiitz fyrir í öngum sínum,
en hann hafði gert nægilegt fyrir Marin,
til að hann gæti framfleytt sér í eitt ár.
En Marin sneri fljótlega aftur og sagðist
hafa keypt eyju í Maine fyrir alla pening-
ana, svo að hann ætti ekki túskilding, það
sem eftir væri ársins!
Á meðan Stieglitz rakti opinskátt raunir
sínar, varð Georgíu litið á bláa krítarteikn-
ingu, sem hékk á hurð, sem þau stóðu við,
og varð hugsað, „Ef Marin getur lifað á
að gera teikningar sem þessa — gæti hugs-
ast að ég komist eitthvað áfram með stöku
teikningu."
Ég spurði hvort hvort teikningamar seld-
ust. — „Já,“ hváði Stieglitz, en var ruglaður
út af því, að Marin skyldi hafa eytt fram-
færslueyri heils árs í eyjukaupin. En eftir
því sem árin liðu borgaði Marin fyrir eyjuna
mörgum sinnum með vatnslitamyndum og
málverkum, sem hann málaði undir áhrifum
frá henni.
Stieglitz ljósmjmdaði Georgíu í sýningar-
salnum „291“ vorið 1917. Hún hafði komið
alla leiðina frá Texas, þar sem hún kenndi,
til að skoða aðra upphengingu sína á teikn-
ingum og vatnslitamyndum í sýningarsaln-
um, en stóð þá bara við í þijá daga. Nokkrum
vikum eftir að hún kom til baka frá Texas,
fékk hún myndimar — tvær myndir af and-
liti hennar við hlið einnar af stóru vatnslita-
myndunum og þijár myndir af höndum
hennar. í augnabliksæsingi og hrifningu
sinni yfír slíkum myndum af sjálfri sér tók
hún þær með sér í skólann og sýndi bekkn-
um. Nemendumir urðu bæði hissa og furðu
lostnir. Ekkert slíkt hafði áður gerst í heimi
þeirra.
— Stieglitz og frænka hans, Elísabet,
skrifuðu, er svo var komið, Georgíu löng
bréf og gerðu allt til að lokka hana til New
York aftur. Frænkan fómaði henni vinnu-
stofu sinni á efstu hæð í húsi úr rauðum
sandsteini á fímmtugustu og níundu götu.
Herbergið hafði loftglugga og tvo sólríka
glugga að auki. Gólfíð var appelsínugult,
veggimir Ijósgulir, en önnur herbergi voru
ekki eins björt. Það var lítið af húsgögnum
í herberginu, og Georgía svaf beint undir
loftglugganum. „Ég eyddi mörgum góðum
deginum í þessu herbergi við að mála, og
það var svo heitt, að venjulegast sat ég
innan um málverkin nakin."
Georgía O’Keeffe og Alfred Stieglitz giftu
sig árið 1924, hann var þá sextugur en hún
37 ára.
Merkur Brautryðjandi
Alfred Stieglitz var um margt óvenjuleg
manngerð og langt á undan sinni samtíð
að framsýni og skilningi á samtíðinni. Hann
var sonur þýskra innflytjenda, sem höfðu
komið ár sinni vel fyrir borð í nýja heimin-
um. Foreldrar hans sendu hann til Þýska-
lands árið 1881 og skyldi hann nema
vélaverkfræði í Berlín, en þar fékk hann
einmitt brennandi áhuga á ljósmyndun og
söðlaði yfír í ljósmyndanám og efnafræði
ljósmyndatækninnar. Og hér átti Stieglitz
með sanni heima, því að hann varð á fáum
árum þekkt nafn og hlaut margar viður-
kenningar og verðlaun. Hann fann m.a. upp
aðferð til að taka myndir í rigningu og þró-
aði aðferð til að taka myndir, eftir að
skyggja tók.
Þótt hann hefði komið sér vel fyrir í
Evrópu og orðstír hans farið víða, þá kaus
hann að snúa aftur heim til Ameríku árið
1890, og þar var honum vegna frægðar
sinnar falið að byggja upp og móta skóla
fagurra lista í ljósmyndun, í líkingu við þá
í Englandi og Þýskalandi.
Varð varaforseti ljósmyndaklúbbsins í
New York 1896 og ritstjóri tímarits um ljós-
myndir, „Ljósmyndafréttir", er út kom frá
1897-1903.
Er ljósmyndafélagið klofnaði, stofnaði
hann félag aðskilnaðarmanna árið 1902 og
tímaritið „Ljósmyndaverk" ásamt áður-
nefndum sýningarsal, er hlaut viðumefnið
„291“, en hét í raun „Litli sýningarsalur
ljósmyndaaðskilnaðarsinna" (Little Galleries
of the Photo-Secession).
Að sjálfsögðu var sýningarsalurinn stofn-
aður í kringum hóp hinna framsæknu
uppreisnarseggja, en þróaðist fljótlega í það
að vera fyrsti og eini sýningarsalurinn, sem
kynnti evrópskar og amerískar núlistir vest-
an hafs.
Ekki nóg með það, heldur var sá áhugi,
er nú kviknaði, undanfari hinnar miklu og
frægu sýningar nýviðhorfa, sem oft er vitn-
að til, „The Armory Show“, er skipti sköpum
í amerísku myndlistarlífí og kveikti hug-
myndina að núlistasafni, sem þróaðist í að
verða að MoMA (The Museum of Modem
Art).
ÁHRIFÁLIST-
þróunGeorgíu
Hér var þannig enginn aukvisi á ferð,
og einkalíf hans einkenndist einnig af fé-
lagslegum umbrotum tímanna, menn vildu
hrista af sér höft og storka ríkjandi siðvenj-
um.
Eftir því var tekið og hefur ratað í bæk-
ur, að Stieglitz lifði með vændiskonu í
Berlín og átti í mörgum ástarsamböndum
um ævina, sem hann gumaði af.
Hann var líka sérstæður í útliti með
merkileg augu og mjúkan, en djarfan tal-
anda. Fyrmefnd Mabel Dodge reit, að hin
djúpstæðu augu ljósmyndarans hefðu verið
líkust tveim öfíigum linsum, „og þegar hann
beindi þeim að manni, stafaði af þeim ósegj-
anlegur kraftur er risti í merg og bein“.
Þegar hér var komið sögu, hafði Stieglitz
verulega §arlægst myndræna uppsetningu
fyrri verka sinna í átt að hefðbundnum ljós-
myndum, sem vom óháðar handleikni með
linsur og vinnu í framköllunarherberginu í
þeim tilgangi að fá þær til að líkjast mál-
verkum. Til að ná fram línum, sem postular
hins myndræna dýrkuðu svo ákaft, beið
Stieglitz einfaidlega eftir því veðurfari, sem
hentaði hveiju sinni og vann myndimar
síðan með venjulegum útbúnaði og aðferð-
um.
í sínum djörfustu myndheildum „málaði"
hann skýjamyndanir og leitaði í þeim að
því, sem hann nefndi jafnaðargildi", þ.e.
formrænan skyldleika, sem túlkaði dýpstu
reynslu listamannsins á lífínu.
Þá skal þess getið, að Ijósmyndarinn
Imogen Cunningham (1883—1976) hneigð-
ist einnig til hefðbundinnar ljósmyndunar
eftir að hafa lagt stund á mjúkar móðu-
myndir myndrænnar uppbyggingar. Úr því
urðu flokkar af blómaverkefnum, þar sem
stækkanir á smáatriðum og óaðfínnanleg
lýsing gefa mynd hliðstæða óhlutlægri
blómamynd eftir O’Keeffe.
Það fer eftir, að markverðasti árangurinn
næst jafnan við víxlverkun áhrifa og hug-
mynda. Enginn vafí er á, að ljósmyndatækn-
in hafði áhrif á listþróun Georgíu, eins og
hún birtist í myndum þessara tveggja lista-
manna, en myndir hennar eru fyrst og
fremst málverk og það í sinni hreinustu
mynd.
Ég minnist þess, er ég kom inn í sal með
myndum hennar á Whitney-safninu í New
York í desember sl., þar sem þær héngu
innan um verk annarra amerískra núlista-
manna aldarinnar. Ég athugaði þær sérstak-
lega, vegna þess að ég hafði þá þegar
ákveðið að kynna löndum mínum þessa
miklu listakonu og merkilega persónuleika.
Mér þótti það sláandi, hve vel þær féllu inn
í umhverfíð, því að í næsta nágrenni voru
myndir ýmissa róttækustu harðlínumanna
flatarmálverksins, svonefndra „Hard
Edge“-málara.
Hinar einföldu og kristalstæru myndir
Georgíu áttu þar vel heima og lífræn mýkt
þeirra bætti upp hörku, kulda og miskunnar-
leysi hinna. Og í báðum tilvikum var mér
ljóst, að ég stóð frammi fyrir sterkum ein-
kennum amerísks þjóðfélags og þeim
gríðarlegu andstæðum, sem það hefur upp
á að bjóða, eins konar sálrænni krufningu
þess.
Aldrei var mér betur ljóst, að amerískum
listamönnum hafði tekist það hlutverk frá-
bærlega að sálgreina þjóðfélagið og lýsa
samtíð sinni, hvort heldur þeir ynnu á hlut-
lægan eða óhlutlægan hátt í listsköpun
sinni. Þannig hafði þeim tekist að greina
evrópsk áhrif og yfírfæra á amerískan vett-
vang. Og hér skipti miklu máli framsýni
fólks á borð við Alfred Stieglitz og seinna
fyrsta forstöðumanns MoMA, Alfreds H.
Barr jr., svo og Dorothy C. Miller, sem
barðist alla tíð fyrir viðgangi framsækinnar
amerískrar núlistar, er hún starfaði hjá
MoMA.
En fyrst og fremst lá það í eðli amerísku
þjóðarinnar að vera móttækileg fyrir nýj-
ungum og vanmeta þær ekki líkt og gamli
heimurinn gerði lengi vel.
Einnig kemur hér til metnaður og skap-
festa framsækinna einstaklinga svo sem
Georgíu O’Keeffe, sem alla tíð vildi standa
jafnfætis karlmönnum í list sinni og átti
erfitt með að þola niðurlægjandi skrif frá
þeirra hálfu. Það lýsir sér greinilega í línum
er hún reit rithöfundinum Sherewood And-
ersen löngu seinna og voru sprottnar út frá
þeim hugleiðingum hennar, að mikill hluti
rökfræði karlkynsgagnrýnenda speglaði
ranghugmyndir þeirra sjálfra um hið kven-
lega: „Ég geri ráð fyrir, að reiðin sjóði í mér
í dag — mér er spum, hvort karlmenn hafi
nokkum tíma verið auðmýktir 5 skrifum á
sama hátt og þeir hafa skrifað niðrandi um
konur."
Ennfremur á hún að hafa sagt gremju-
lega árið 1943: „Karlmenn leitast við að
lftillækka mig, með því að segja mig fremsta
málara kvenna í Ameríku. % álít mig einn
besta málarann." — Svo einfalt var það.
Þriðja og síðasta greinin um Georgíu O’Keetfe
birtist síðar. Höfundurinn er myndlistarmaður
og myndlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu.
Georgia 1919. Ein af mörgum nektarmyndum Stieglitz af þáverandikonu sinni.