Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1987, Blaðsíða 6

2.
Þjóðveldisbærinn í Þjórsárdal séður að húsabaki. Fjærst til vinstri er skálinn og stofan er til hægri. Út af skálanum
standa kamar sem er vinstra megin á myndinni og búr til hægri. Við gerð bæjarins var stuðst við rústina að Stöng. Verkið
var unnið undir stjórii Harðar Agústssonar. Ljósmynd Hörður Ágústsson.
stofu? Staðreynd er það að hús þessi eru
alltaf sögð upp af baðstofunni. Þau eru
hærra sett en hin til þess að ná hitanum
betur. Engin skrifleg sönnun er fyrir þessu,
en getur annað verið? Hinar fornu íverustof-
ur víkja alls staðar um þessar mundir vegna
aðdráttarafls baðstofu. Laufás er ekkert
einsdæmi. Uttektin 1676 segir okkur ekkert
frá innréttingu þessara húsa annað en það
að þau séu þiljuð. Ekki líða þó mörg ár þar
til við sjáum nánar um það. Stórabaðstofa
sjálf er enn með sama móti og um miðja
öldina. Eitt er víst: þar er ekkert rúm að
finna.
í innra húsið (12) af þeim tveim, sem
komin voru til skjalanna 1631 .milli baðstofu
og búrs, er nú komin innrétting. Það er
þiljað og í því bekkjarstæði með lágum timb-
urpalli, kallað skrifhús.
Hálfri öld síðar, eða á árunum 1738 til
1755, erum við enn að litast um í Laufási
(28. mynd og 34. mynd, b). Bæði er að
komin er meiri festa í húsaskipan og nú eru
upplýsingar ítarlegri. í meginatriðum er
grunnmyndin sú sama og seinast. Enn er
skálinn (4) óbreyttur með sínum skemmum
(15—17). Stofan (3) er að vísu á sínum stað
en þrjár mikilvægar breytingar hafa orðið
á henni. I fyrsta lagi eru göngin horfin og
timburþilstafn hennar snýr beint fram í
anddyrið. í öðru lagi er timburgólf í stof-
unni allri, hún er þiljuð í hólf og gólf, er
þríhólfuð og í henni er ein sæng. I þriðja
lagi eru komnir glergluggar á hana.
Norðan við skemmuna út af stofunni (18)
er kominn hjallur (19) og á móti henni
smiðja (20). Ekki þarf að halda að þetta
séu alný hús í Laufási. Þau hljóta að hafa
verið þar áður, a.m.k. smiðjan, þótt úttektar-
menn hafi ekki hirt um að nefna þau, e.t.v.
hafa þau verið í einkaeign.
Eldhús (6) og búr (8—9) eru með sama
móti og áður. Litlastofa (7) er að vísu á
sínum stað en það er farið að fækka um
fína drætti þar. Aðeins innsta stafgólf henn-
ar er innréttað. Húsin tvö handan búrs (10)
eru orðin að einu, þiljuðu í hólf og gólf.
Þetta er brúðarhúsið sem enn stendur en
var seinna flutt handan yfir búrið.
Nú þarf enginn að velkjast í vafa um
innanbúnað húsanna upp af baðstofu. Þau
eru bæði tvískipt. í því syðra (13) er pallur
báðum megin í fremra stafgólfí en sæng
og bekkur í því innra og glergluggi. Göng
eru úr því til vesturs til húss sem kallað
er undirhús af því að það hefur legið mun
lægra. í húsinu austur af baðstofu (14) er
timburgólf og það allt þiljað. í fremra staf-
gólfí er sæng og borð, í því innra sæng,
borð og bekkur. Glergluggar tveir snúa til
suðurs. Þetta hlýtur að vera hjónahúsið.
Glergluggamir í stofu og húsum eru þeir
fyrstu sem getið er um í Laufásbæ.
í baðstofunni (12) sjálfri er þó enn ekk-
ert rúmstæði. Það er eftirtektarvert að
pallurinn í syðri karmi hennar er tvískiptur,
það er komin í hann gata. Þetta er þá hinn
frægi götupallur. Hver er orsökin fyrir
myndun hans? Areiðanlega húsið suður af
baðstofu (13). Þeim sem þar hafa búið,
húsráðendum eða venslafólki þeirra, hefur
þótt nóg um að príla upp á pallinn eða stikla
á milli vinnuhjúa þar í hvert skipti er þeir
gengu til síns heima. Því hefur verið brugð-
ið á það ráð að mynda geil eða götu í pallinn.
Þó talað hafi verið um ákveðna festu í
hússkipan í Laufási um þetta leyti er það
e.t.v. orðum aukið. Ekki er að sjá annað
en að allt sé á ferð og flugi í hinni marg-
nefndu kyrrstöðu bændasamfélagsins
31. Laufás 1813—1828.1 dyraport, 2 stofu, 3 skáli. Nú eraðeins
ein sæng eftir. 4 bæjargöng, 5 eldhús, 6 brúðarhús, 7 búr, 8
litlastofa, 9 baðstofa á porti og tveimur hæðum. Húsunum er
skipt íþrennt uppi ogniðri ogþifjuð nema timburgólf vantar í
z/3 hluta niðri. Glergluggar eru á báðum hæðum. Sex sængur
eruniðri en ekkiersagtfrá því hversu mörgrúm eru uppi.
lOkofi, 11—13 skemmur, 14 hjallur, 15 smiðja.
32. Laufás núá dögum. 1 bæjardyr með klefum og lofti, 2 stofa tvískipt með lofti,
3 skáli, nú notaður sem skemma, 4 dúnhús með kjallara, 5 skemma, 6 eldhús með
þrískiptum hlóðum, 7 brúðarhús, 8 húr með mjólkurhúsi inn af, 9 litlastofa, 10
baðstofa á porti sem fyrr en bætt hefur verið við húsi á bekk norðan við hana
uppi, 11 smiðja.
íslenska, þegar til kemur. A.m.k. líða ekki
nema tæpir tveir áratugir uns róttæk breyt-
ing hefur átt sér stað á frambæjarhúsum á
prestsetrinu (29. mynd). Árið 1768 er stöðu
stofunnar (3), stórustofu, gjörbreytt. Hún
snýr þá eins og hver önnur skemma með
timburstafni fram á hlað, sett glergluggum
og dyrum (34. mynd, c). Hún er með timbur-
gólfí og bekkjum með langhliðum sem eru
að hluta til meðfram framstafni. Sængin
er þar enn þá innst í öðru homi. Aðrar dyr
eru á stofunni um göng til bæjardyra.
Annað hús fer nú að gefa sig undan
þunga breytinganna, þ.e. skálinn (4). Fram
að þessu hefur hann verið fullskipaður rúm-
um, en nú em tvö horfin. Og hvert? í
baðstofuna (11). Það er fyrst nú að rúma
er getið þar og það eru einmitt þau sem
saknað er úr skála.
Eldhúsið (6) er óbreytt, en búrið annað
horfið. Litlastofa (7), er lítið breytt nema
bekkurinn er burtu. Timburgólf og bekkur
eru í brúðarhúsi (9). Húsið upp af hlið bað-
stofu (13) er annað en áður en gegnir sama
hlutverki. Suðurhúsið (12) er næstum
óbreytt. Undirhúsið er á sínum stað (10).
Skemmur (14—17), hjallur (18) og smiðja
(19) eru sem áður nema nú er aðeins gengið
í eina skemmu úr skála.
Árið 1785 er allt með svipuðum hætti
nema nú hefur sængum enn fækkað í skála
(30. mynd). Eftir eru aðeins fjórar.
Árið 1813 er aðeins ein eftir og nú ger-
ist ein stökkbreytingin enn (31. mynd).
Gamla fyrirkomulagið á baðstofunni og
fylgihnöttum hennar er útþurrkað og komið
eitt hús, portbaðstofan (9). I rauninni
tveggja hæða timburhús með torfi að hlíf.
Henni er skipt uppi og niðri í þrennt, þijú
herbergi, en baðstofunafnið tollir enn við
þau og vitnar um íhaldssemi orðanna.
Sautján árum síðar ríður önnur bylting
yfír. Frambæjarhúsum er hreinlega rutt í
burt og ný sett með þeim hætti sem enn
má sjá í Laufási (32. og 33. mynd). Stofan
hefur ekki lengur dyr fram á hlað og er
skipt í tvö herbergi (2). Skálinn verður
skemma (3). Burstabærinn verður sem sé
ekki til í Laufási fyrr en 1877 (34. mynd, d).
Hver eru nú helstu einkenni þróunarinnar
í Laufási? Er það ekki eins konar andstæða
breytinga og stöðugleika? Breytingamar
vekja ef til vill mesta undrun í ljósi þeirrar
algengu fullyrðingar að í íslensku bænda-
samfélagi hafi ríkt algjör kyrrstaða um
aldir. En þótt margt hafí breyst er festan
augljós. Ekki er hægt með nokkru móti, svo
dæmi sé tekið, að sjá að göngin hafí verið
stytt, lengd, mjókkuð eða víkkuð. Skemmti-
legt er til þess að vita að árið 1616 eru
stafír þar næstum jafnmargir og nú á dög-
um. Bersýnilegt er og að gangabærinn á
sér langa hefð í Laufási um siðaskiptin.
Flest eru húsin á sínum stað enda þótt hlut-
verk sumra þeirra og innrétting breytist.
Og breytingunum veldur framar öllu barátt-
an við kuldann en stöðugleikinn stafar frá
þjóðfélagsgerðinni og búskaparháttum.
Þá er og vert að spyija; er þróunin í
Laufási einstök eða dæmigerð? Því er fljót-
svarað. Hvarvetna þar sem rannsóknar-
skóflu er stungið í þessa heimildaijörð,
úttektimar, ber allt að sama brunni með
sjálfsögðum og eðlilegum tilbrigðum. Til-
brigðin markast einkum eftir stétt og
landshlutum.
Höfundurinn er listmálari og fræðimaður.
34. Hlaðsýn íLaufási, eins og talið eraðhún
hafi verið á mismunandi tímum. Húsin sem
sjást eru sem hér segir frá vinstri til hægri:
a stofa, anddyri, skáli og skemmurþrjár. Sömu
hús eru á b nema hvað smiðja erkomin við
hlið stofu lengst til vinstri. Sömu hús má einn-
igsjáác.Sú breyting hefur hins vegar orðið
áað stofunni hefur veríð snúið um 90 ° og
þilstafn setturá hana. Sömu hús eru sömuleið-
is á d, nema hvað aðeins ein skemma ernú
eftir og smiðjan er einnig horfin. Hérhefur
öllum frambæjarhúsum endanlega veriðsnúið
fram á hlað og settur áþau þilstafn.