Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1980, Blaðsíða 12

Veröld Gretu Garbo
Jafnvel þótt Greta Garbo hafi ekki leikið í 38 ár, lifir hún
enn sem þjóðsögn í hugum manna. Nú hefur þagnarmúr-
inn um þessa sænsku ráðgátu verið rofinn með útgáfu
bókarinnar „Hin guðdómlega Garbó“ eftir Frederick
Sands og Sven Borman. Bók þeirra varpar nýju Ijósi á líf
hennar nú og þroskaár hennar í Svíþjóö og er byggð á
bréfum, viðtölum við kunningja og samræðum við
stjörnuna sjálfa.
Greta Garbo. Þannig kom hún fyrir sjónir á hvíta tjaldinu um 1930.
Gréta Garbó lék í 24 kvikmyndum á
16 árum í Bandaríkjunum. Hún var
aðeins 34 ára, þegar hún fór frá
Hollywood, en hún hefur hvorki leikið í
kvikmynd né komið opinberlega fram
eftir að hún fór þaðan. Tæplega fjörutíu
árum síðar örvar það þó enn hjartslátt
manna aö sjá henni bregöa fyrir á götu í
New York.
Garbó hafði alls ekki ákveöið aö
setjast í helgan stein, þegar hún fór frá
Hollywood. Hún ætlaöi að ieika í kvik-
mynd eftír heimstyrjöldina síðari og hét
Louis B. Mayer því að snúa aftur, þegar
hann hefði fundið handrit viö hennar
hæfi. M-G-M setti á stofn sérdeild til að
leita að hæfilegu efni í kvikmynd, en
Garbó neitaði stöðugt öllum hugmynd-
um, sem fram komu og tveim árum
síöar var vinkona hennar beðin aö
annast milligöngu í málinu og fá Garbó
til að ræða viö forstjórann. Garbó fannst
hins vegar ástæöulaust að fara og tala
við forráðamenn kvikmyndaversins,
fyrst ekkert handrit haföi fengist. Hún
sagði við blaðamenn í Svíþjóö, þegar
hún kom þangaö í heimsókn eftir aö
heimstyrjöldinni síðari lauk: „Ég hef
hvorki ákveðið neitt varðandi kvik-
myndir né annaö. Ég læt allt reka á
reiöanum."
Um árabil hugleiddi hún endurkomu
sína í kvikmyndaheiminn. María Curie,
Sara Bernhardt, George Sand komu til
greina sem væntanleg hlutverk, en
aldrei reyndust áætlanir eöa undirbún-
ingur við hæfi Garbó og hún haföi
aöeins eitt aö segja viö David Niven:
„Ég hef breytt of oft um andlit.“
„Ég er alltaf á flótta frá einhverju eöa
einhverjum," sagði Garbó vorið 1977 í
Sviss. „Ég held, aö ég hafi alltaf vitað
innst inni, að hamingjan væri ekki og yrði
aldrei mín.“
Draumur Garbó um hamingjuna er lítið
hús uppi í sveit. Þar á að vera arinher-
bergi, sem hún geti setið í og látið sig
dreyma „viö hlið góðs vinar“. Fábrotinn
matur og fámæltur vinur, sem skilur hana
án orða. Sem leyfir henni að gera það,
sem hana lystir.
Garbó er vinafá og krefst mikils af
þeim fáu, sem hún á. Hana hryllir viö
ókunnugum og hún viðurkennir, að hún
sé einmana og óhamingjusöm. „Ha-
mingja, hvað er nú það?“ spyr hún. „Ég
hef aldrei verið hamingjusöm." Hún vekur
samúð og meöaumkun samborgara
sinna, en þráir ást og umhyggju þeirra.
Yfir bernsku hennar hvíldi þungur
skuggi örbirgðar. Gréta Lovísa Gústafs-
son fæddist í Stokkhólmi þann 18.
september 1905. Hún átti tvö eldri
systkini, Svein, sjö ára og Ölvu Maríu,
tveggja ára.
Gústafsson-hjónin voru svo blásnauö,
þegar Gréta fæddist, að vinnuveitandi
föður hennar, Karls, bauöst til aö ætt-
leiða hana. Móöir hennar, Anna, hafnaöi
því og sagði: „Guð gefur brauð meö
barni“. Fööur hennar, Karl Alfred, langaði
ekki til að fara á mölina í Stokkhólmi.
Hann var alinn upp í sveit og vildi þar
vera, en tækifærin voru engin, svo aö
hann neyddist til aö fara til borgarinnar.
Karl var söngvinn maöur, hávaxinn og
laglegur, en þjáðist af alvarlegum nýrna-
sjúkdómi, sem sífellt fór versnandi. Hann
var ómenntaöur maður og fékk ekki
vinnu nema viö götusópun, en götusóp-
arar þurftu oft að lyfta þungum tunnum
og kössum, sem reyndu mjög á veikt bak
hans. Auk þessa fengu verkamenn yfir-
leitt ekki peninga í þjórfé heldur áfengi
eða öl, þannig aö Karl drakk töluvert og
kom oft heim undir áhrifum áfengis. Hann
afsakaði sig með því, að áfengisáhrifin
hjálpuöu honum til að þola einhæfni
vinnunnar. Eftir því sem árin liðu fyrirleit
Anna hann æ meira.
Anna var sterkbyggð, vinnusöm og
ómenntuö kona, sem kunni mikið af
þjóðsögum og söngvum, sem börnin
kunnu að meta. Sveinn var eftirlæti
hennar og henni fannst hann ekkert rangt
geta gert, þó aö nágrannarnir væru oft á
öndveröum meiði við þá skoðun hennar.
Frændi Grétu Sveinn, óskilgetinn bróöur-
sonur hennar, segir, að Gréta hafi fengið
bróöur sinn til að heita því, aö hann segði
engum frá uppeldi hennar.
„Ég virti óskir hennar svo árum skipti,
en mér finnst ég ekki skuldbundinn hennl
lengur. Foreldrar mínir eru látnir og Gréta
hefur aldrei svaraö bréfum mínum. Hún
óttast kannski, aö ég líkist fööur mínum,
sem mistókst allt, sem hann tók sér fyrir
hendur og treysti á framlög systur sinnar.
Gréta hræddist fátt meira, en að einhver
segöi frá uppruna hennar og örbirgöinni,
sem hón ólst upp viö. Við bjuggum sjö í
einu herbergi og ég man eftir því, þegar
faðir minn sagði mér frá oröum móður
sinnar við systur Grétu, Ölvu: „Boröaðu
allt, sem þér er boöiö, þegar þú ferð út.
Það verður lítið að borða á morgun.“
Móöir Grétu var ströng við hana, en
Gréta unni föður sínum, sem örvaði hana
til að syngja og dansa. Eitt sinn kom
María, frænka hennar, að Grétu í þungum
þönkum. „Um hvaö ertu aö hugsa?"
spuröi María. „Um aö veröa fræg og dáö
leikkona," svaraði fimm ára barniö.
Þegar Gréta var 13 ára lagðist faöir
hennar í rúmið og móðirin og eldri
systkinin urðu aö leita sér aö vinnu. Það
kom í hlut Grétu að vera heima og annast
föður sinn. Veturinn var harður og
snjóþungur og inflúensufaraldur geisaöi í
Stokkhólmi. Margir létust en fleiri lágu
sjúkir, þegar Hjálpræðisherinn opnaði
matgjafarstað skammt frá heimili Garbó.
Þar voru líka haldnar skemmtanir fyrir
börnin í nágrenninu og þeim var leyft að
koma fram og skemmta. Gréta kom fram
á slíkum stað í fyrsta skipti um ævina.
Gjaldkeri Hjálpræðishersins, John Phil-
ippsson, hrósaði henni mjög fyrir sviðs-
framkomu hennar og sagði, að hún gæti
orðiö „mikil leikkona".
Karl Gústafsson lézt 1. júní 1920 eftir
langvarandi veikindi.
„Ég var 14 ára, þegar faðir minn dó.
Hann varð 48 ára. Það heyrðust aðeins
harmkvæli og grátur heima eftir lát hans.
Systkini mín reyndu ekki einu sinni aö
hafa hemil á sorg sinni, þegar aðrir sáu til
og ég þurfti oft að þagga niöur í þeim.
Fólk á að bera sorg sína í þögn og
þolinmæði. Það er ástæðulaust að bera
hana á torg. Ég syrgði hann ekki síður en
þau, þó að ég hefði ekki hátt um það og
ég grét mig í svefn í rúmt ár. Löngu eftir
að hann var grafinn þjáðist ég af
óskiljanlegri þörf til að hlaupa út í
kirkjugarð og vita, hvort hann hefði ekki
veriö kviksettur.
Við vorum blásnauö. Við rétt drógum
fram lífið á láglaunatekjum pabba, en nú
var hann látinn. Allir uröu að vinna.
Systkini mín fengu vinnu í búð og nokkrar
krónur á viku. Eg var yngst og mamma
vildi hafa mig heima, en við þurftum öll að
boröa. Ég fékk vinnu hjá rakara í
nágrenninu. Ég átti að sápubera andlit
mannanna, sem biöu eftir rakstri. Fyrst
var ég feimin og fór hjá mér, en það
lagaðist smátt og smátt. Ég held, að ég
hafi aldrei verið stoltari um ævina en
þegar ég afhenti mömmu vikukaupiö
mitt.“
1931 rifjaði Gréta upp bernskuár sín í
viðtali við sænska tímaritið „Lektyr":
„Húsiö og íbúöirnar voru öll eins. Aðeins
Ijótleikinn jafnaðist á við umhverfið.
Grasið gafst upp á að gróa. í maíbyrjun
reyndu ávallt fáein strá að stinga upp
kollinum. Ég hreifst af þeim, vökvaði þau
og elskaöi, en þau tærðust upp og dóu
þrátt fyrir umhyggju mína. Dóu eins og
börnin umhverfis okkur . . .
Ég var yngst, en foreldrar mínir litu
alltaf á mig sem elst okkar systkinanna.
Ég man ekki eftir því, að ég hafi verið lítil.
Hvorki heima né í barnahópi. Ég hugsa,
að enginn hafi litiö á mig sem barn um
dagana. Mér var sagt, að ég heföi
þroskast of fljótt. Ég var hávaxin sem
barn og stækkaöi ekki eftir tólf ára
aldur.“
Einn viðskiptavinanna á rakarastofunni
var sonur manns, sem átti einhvern
stærsta verzlanahring Svíþjóðar, PUB.
Hann bauö Grétu vinnu og hún byrjaði í
hattadeildinni. Hún fékk góð laun á
mælikvarða þeirra tíma, 125 sænskar
krónur á mánuöi. Hún vann þar í tvö ár.
Frk. Hellberg, sem nú er á tíræðis aldri,
ræðir gjarnan um aöstoöarkonu sína fyrir
sextíu árum. „Hún var einstaklega aðlaö-
andi,“ segir ungfrúin. „Hún var samvizku-
söm, en hana dreymdi alltaf um að veröa
leikkona. Hún sagöi mér einu sinni, að
hún gæti ekki um annað hugsaö.
Einu sinni kom einn forstjóranna til mín
og spurði, hvort ég gæti mælt með
einhverri af stúlkunum mínum sem fyrir-
sætu í hattaauglýsingar fyrirtækisins. Ég
var fljót til svars: „Frk. Gústafsson er
langheppilegust. Hún er alltaf hreinlega til
fara og hefur óvenju frítt andlit."
Gréta varö yfir sig hrifin, þegar hún