Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1980, Blaðsíða 7

bylgjurnar tvær eru þær, sem
minnst var á hér að framan.
Uppá síökastið höfum við heyrt
og séð ýmislegt um örtölvubylting-
una; hún er komin uppað bæjar-
dyrum svo að segja og þróunin á
þeim vettvangi hefur gengið svo
hratt að æfintýri er líkast. Ekki vilja
spámennirnir samt kenna þriðju
bylgjuna við örtölvuna. En þeir
segja: Örtölvan kemur einmitt á
sama tíma og þriðja bylgjan liggur í
loftinu og ýtir þessvegna undir
hana. Og megininntakiö er þetta:
Fólk í iðnvæddum samfélögum er
oröiö yfir sig leitt á aö láta klukkur
og vélar stýra lífi sínu. Þaö vill
svigrúm til þess að ráða lífi sínu
sjálft aö einhverju marki. Þess
gætir fyrst og fremst hjá ungu fólki
og Alvin Toffler segir það algenga
uppákomu á bandarískum heimil-
um, aö ungi maðurinn með fínt próf
uppá vasann, lýsi yfir við foreldra
sína, að hann hafi ekki nokkurn
áhuga á frama hjá stórfyrirtæki.
Foreldrarnir, sem hafa staðiö undir
dýru námi og alið þá von í brjósti
aö sonurinn eða dóttirin geti með
tímanum unniö sig upp í álitlega
stööu hjá grónu fyrirtæki, verða að
sjálfsögðu stórhneyksluð og von-
svikin.
Ný forskrift er að þróast, segir
Toffler, og hún brýtur mjög í bága
við margt af því, sem fólki hefur
verið innrætt; þar á meðal eru
hugtök eins og stöðlun, samhæfing
og stundvísi. Ágæti hverskyns
miðstýringar er mjög dregið í efa
og nú þegar flenni-samsteypur
hafa lagt undir sig heiminn, heyrist
æ oftar, að „minna sé betra“. Það
stendur einnig í þessum fræðum,
að vinnutíminn frá níu til fimm sé á
síöasta snúningi og framundan sé
verulegur sveigjanleiki í þá áttina
að fólk geti sjálft ráðið hvenær það
vinnur. í ýmsum iðnfyrirtækjum
vestra hefur verið komið á sveigj-
anlegum vinnutíma: „Flexitime“
eins og það heitir í þeirri sveit.
Þá geta þeir morgunsvæfu
ákveöiö að vinna frá 11—7, eða
tekiö tíma til eigin afnota um
miðjan daginn. Lokunartímar hjá
þjónustufyrirtækjum verða úr sög-
unni og Citibank í New York ríður á
vaðið með sjálfvirku kerfi, sem
veitir bankaþjónustu allan sólar-
hringinn. Nú færist í vöxt, að
súpermarkaðir séu opnir framá
nótt og taliö að skammt sé í
sólarhringsþjónustu einnig þar,
enda hagkvæmt fyrir þann sem kýs
sér vinnutíma frá kl. 4 síðdegis til
miðnættis, að geta verzlað í heim-
leiöinni.
Með þessu móti verður mun
jafnari dreifing á allri umferð, en
það hefur einnig í för með sér
gagngerar breytingar á lífsháttum.
Trúlegast þykir að matartímar í
venjulegum skilningi, veröi naum-
ast til lengur, en hraöát á hvers-
kyns skyndibitastööum mun fara
vaxandi eftir því, — og ef til vill
gerist þaö aöeins um helgar, aö
fjölskyldur boröi saman. Sú þróun
hefur þótt vaxandi í Svíþjóö og
víöar, þar sem börnin eru annaö-
hvort á dagheimilum eða í skólum
og vinnutími foreldranna fer ef til
vill ekki saman.
í þýzkalandi, höfuðvígi stundvísi
og skipulagningar, er einnig verið
að taka upp „Gleitzeít", þ.e. sveigj-
anlegan vinnutíma og fyrir tveimur
árum var svo komið að fjórðungur
vinnuafls í Vestur-Þýzkalandi, eða
5 milljónir manna, voru á sveigjan-
legum vinnutíma aö einhverju leyti.
Til eru þeir að vísu af gamla
skólanum, sem hræöast þessa
þróun og telja að hin rómaða þýzka
nákvæmni og stundvísi mundi bíöa
hnekki. En skriðan verður ekki
stöövuð og 4 milljónir manna í
Frakklandi, Finnlandi, Danmörku
og Svíþjóð, vinna á sveigjanlegum
tíma og nær fimmtugur allra iðnfyr-
irtækja í Sviss, hefur innleitt þessa
skipan. „Nútíma stórborg er risi,
sem aldrei sofnar meira,“ segir
franska blaöiö Le Monde.
Pólitískar afleiðingar eru ófyrir-
sjáanlegar, en valddreifing og af-
náni miöstýringar þykir ganga sem
rauöur þráöur gegnum hugmynda-
fræði Þriöju bylgjunnar. Þarmeð
fylgir aukin sjálfstjórn sveitarfélaga
og Toffler nefnir sérstaklega sem
dæmi um tilhneigingu í áttina frá
miöstýringu og ríkisafskiptum, þeg-
ar sænsku kratarnir töpuðu eftir 44
ára samfelldan valdaferil. Því er og
spáö, aö stórfyrirtækjum veröi í
vaxandi mæli skipt upp í smærri
einingar; til aö mynda hefur banda-
rísku stórfyrirtæki, Esmark Inc.
verið skipt uppí 1000 einingar, sem
þeir nefna „profit center“, því þar í
landi þykir hagnaður ekki ennþá
samsvara glæpi. Um leið á sér stað
geysileg valddreifing og nefnt í því
sambandi, að fyrirbærið aðalfór-
stjóri sé nú mjög gagnrýnt í
stjórnunarfræðum.
Heimilislíf hlýtur aö veröa fyrir
verulegum áhrifum af öllu þessu á
ókomnum árum Þriðju bylgjunnar. í
vaxandi mæli verða sjónvarpsút-
sendingar teknar upp á myndseg-
ulbönd og síðan horfir heimilisfólk-
ið á einhverja útvalda þætti, þegar
það er heima, — en það heyrir þá
til liðinni tíð að allir setjist framan
við sjónvarpstækin á sama tíma.
Ekki hef ég séö neinsstaöar um
það fjallað, hvernig skólarnir veröi,
eða hvort sveigjanlegum skóiatíma
verði komiö á til jafns við aðra
vinnustaði. Kannski er vísbendingu
að finna í Svíþjóð, þar sem „fram-
farir" á sviði grunnskólamenntunar
hafa leitt til þess aö unglingar milli
tektar og tvítugs eiga í vaxandi
mæli viö lestraröröugleika aö
stríða.
Þriöja bylgjan er að mestu leyti
ennþá úti við sjóndeildarhring. En
hún hellist yfir okkur áöur en varir
og heimurinn verður ekki sá sami á
eftir. Vitanlega gengur hún ekki í
einni svipan yfir heiminn í heild
fremur en iðnbyltingin; fyrst og
fremst mun hennar gæta í iðnaðar-
samfélögum Vesturlanda. Margt
mun hún færa til betri vegar; margt
verður eitthvað manneskjulegra og
ætti að eiga vel við veiðimanna-
þjóöfélagið á Tslandi. Kjarni málsins
er sá, aö þessi bylgja snýst um
einstaklingsfrelsið, — persónulegt
frjálsræöi og rís á kröfunni um að
geta ráöstafað tíma sínum og lífi
svolítið frjálslegar en áður.
Gísli Sigurösson.
ÞRIÐJA BYLGJAN
— Þeir sem rýna í framtíðina
þykjast sjá merkileg timamót framundan
Mikil þáttaskil eru ekki endilega
bundin við aldamót og nægir að
benda á þau efnahagslegu og
menningarlegu kaflaskipti, sem
uröu hjá okkur um og eftir 1940.
Þegar hagfræðingarnir Jónas H.
Haralz og Þröstur Ólafsson ræddu
kenningar Hayeks og fleira í sjón-
varpinu nýverið, kom fram sú
skoöun, aö tímamót væru fram-
undan. Búskapurinn í velferðar-
þjóöfélögum Vesturlanda gengur
ver og ver; skattpínslan nálgast stig
áþjánar, — samt getur ekkert
boriö sig. Hagvöxtur fer minnkandi
og þrátt fyrir vaxandi verðbólgu og
dýrtíð, heyrist úr öllum áttum að
„ekkert svigrúm sé fyrir grunn-
kaupshækkanir".
Þegar gluggað er í feril mann-
kyns frá því er sögur hófust, þykir
mega greina þar tvenn tímamót,
sem hafa haft afgerandi áhrif á
þróun mannkindarinnar. Fyrstu og
mestu tímamótin uröu fyrir svo sem
tíu þúsund árum þegar einhver
hluti verkfærra manna austur í
löndum sneri sér að ræktun korns
og matjurta í stað þess aö allir
stunduöu veiöar. Þarmeð var lagð-
ur grundvöllur að verkaskiptingu
og þróun nútíma þjóöfélaga.
Þáttaskil númer tvö uröu meö
iðnbyltingunni fyrir 300 árum, en
þau þáttaskil hafa aö sjálfsögöu
orðið afdrifarikust í okkar heims-
hluta og átt sinn þátt í að heiminum
er nú skipt í þróuö lönd og
vanþróuö. Iðnbyltingin hafði í för
með sér ný lífsviöhorf og nýja
lífshætti. Vélar tóku aö ráða ferð-
inni; tímaskeið hinnar miklu sam-
hæfingar rann upp: Allir á fætur á
sama tíma, allir á leið í vinnuna á
sama tíma, allir að boröa á sama
tíma, heim úr vinnunni á sama tíma
og allir fyrir framan sjónvarpiö á
sama tíma. Fólk varð að ganga í
takt við vélarnar og stundvísi hefur
veriö lykilorð, — og að vísu
lykilorð, sem hentar einstaklingum
mismunandi vel. Sumir geta ein-
faldlega ekki aðlagast því boðorði,
að sérhver athöfn fari fram á
ákveðinni mínútu. Hitt er svo annaö
mál, aö hagræöingin og kröfurnar
um aukna framleiöni, heimta aö
svo sé og þá er ekki að því spurt
hvort maður sé kvöldsvæfur eða
morgunsvæfur.
Nú eru ýmsir spámenn að tala
um meiri háttar tímamót, — þau
þriöju í sögu mannkyns, og eigi þau
eftir aö hafa í för meö sér lítt
fyrirsjáanlegar breytingar á þessu
og mörgu öðru. Einn þessara
spámanna er Alvin Toffler og hefur
hann látið ganga á þrykk bók um
þessi efni; ber hún heitiö The Third
Wave, eða Þriöja bylgjan. Hinar