Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 29

Smetana. Og sjálf átti Vínar-
borg sinn Arnold Sohönbarg.
Það var Schönberg sem
greinilegasta stefnu tók í átt
til hins nýja heims, hafnaði
hefðbundnum tónlistarformum
og leit langt yfir tuttugustu
öldina. Verk hans Verklarte
Nacht var fyrst flutt sem
strengjasextett árið 1899, og
þótt Gustav Mahler og Bruno
Walter kilöppuðu honum lof í
'lófa, fussuðu aðrir og fóru um
hann háðungarorðum. Árið
1905 skrifaði samtíðargagnrýn-
andi einn um verk hans „Pell-
éas et Melisande“ að það væri
fimimtíu mínútna fraimleinging
á falskri nófcu“.
Tónlistanrnenn þeir, li»ta-
menn og rithöfundar, sem
komu fram á sjónarsviðið á síð-
asta skeiði keisaraborgarinnar,
sáu að hinar fornu reglur voru
ekki lengur í gildi, heldur yrði
að finna nýjar. Og í því sem
virtist áhyggjulaust líf hins
deyjandi keisaraveldis skynj-
uðu þeir mörg þau vandamál
andlegs eðlis, sem áttu eftir að
koma fram síðar á tuttugustu
ö'ldinni. Þeir sáu það sem flest-
um samtíðarmönnum þeirra var
hulið: að nýr heimur • beið
handan við hið mikla leiti 1914.
Þó lagði jafnvel uppreisnar-
seggurínn Kokoschka af stað í
hina síðustu styrjöld riddara-
mennskunnar, klæddur ein-
kennisbúningi fimmtándu keis-
aralegu dragónasveitar: rauðar
buxur og ljósbláan jakka, gull-
inn hjálm og klofhá hvít leð-
urstígvél. Og góði dátinn
Svejk spurði: „Þessa einkenn-
isbúninga með gul'lnu hnöpp-
unum, og hestana, og fót-
gönguliðana — þið ætlið þó
ekki að segja mér að aðra eins
dýrð eigi að senda í stríð?“
En það var gert og stríðið reið
hinni gömlu Evrópu að fullu og
öllu. Táknmyndir hins forna
stjórnskipulags hjöðnuðu og
hurfu með undraverðum hraða.
Og engin hraðar en sú, sem
var þeirra mest: Habsborgar-
veldið, sem staðið hafði föstum
fótum um fimm aldir og náði
um tíma allt frá Portúgal til
Transylvaníu og frá Sikiley ti'l
Niðurlanda.
Það leystist upp eins og eyði-
merkurhilling. Franz Josef
lézt árið 1916, og hlébarðafeld-
irnir, hegrafjaðrirnar og gulu
stígvélin voru lögð til hliðar.
St. Germain sáttmálinn stað-
festi aðeins það, sem ekki varð
umflúið: útkoman úr honum
var minna Austurriki, minna
Ungverjaland, ný Júgó^lavia og
Tékkóslóvakia, ennfremur nýfct
Pólland og stærri ftalía. Gunn-
fánar keisaravaldsins voru
horfnir með öllu eins og dögg
fyrir sólu.
„Við hlutum að deyja“, sagði
einn síðasti utanríkisráðherra
austurríska keisaradæmisins.
„Okkur var frjálst að velja
okkur banameinið, og við völd
um það hræðilegasta."
Árið 1918 horfði hin mikla
stytta Eugens prins af Savoy á
Lipizzaner gæðingnum út yfir
auð og mannlaus æfingasvæðin
við Heldenplatz. Og Karl, síð-
asti Habsborgarkeisarinn, sat
einn í Schönbrunnhöll, þar sem
hans var gætt af tveim vörð-
um, er aldrei voru leystir af
hólmi, eins og í Kafka-iskri
martröð.
ÁRNI OLA
Framh. af bls. 55
skjálftar og eldgos og stóðu
djöflar fyrir þeim. Eldfjöllin
voru dyr Vítis og djöflarnir
léku sér í eldinum og gosstrókn
um. Þess vegna verður frásögn
Brendans af eldgosi með þess-
um hætti.
Eldgosi er hann að lýsa og
þó er það eldgos frábrugðið
því er fjöll gjósa. Þeir hafa hitt
svo á, að gos hefir verið úti í
sjó undan strönd íslands, senni
lega hjá Reykjanesi eða Vest-
mannaeyjum, og slík gos eru
með öðrum hætti en gos á landi,
eins og sagan um Surtsey sann
ar bezt.
Nú má sjá ýmsar myndir í
gosmökkva, og þar hafa þeir
Brendan þótzt sjá djöffla, eins
og trúin gerði ráð fyrir, og
grjótikastið frá gosstaðinum er
allt af þeirra völdum. En ann-
ars er lýsinigin býsna góð. Gos-
ið hefir miyndað ey og hraun-
straumar renna til sjávar, en
þar sem þeir falla í sjóinn, gýs
upp ótrúlega mikill guf-umökk-
ur. Drunurnar og sleg-gjuihögig-
in eru sprengingamar og gos-
druniur, en glóandi igrjót þeytist
langar leiðir og þar sem það
kemur niður gýs uipp gufa og
sjórinn ólg-ar og vettlur.
Allt þetta minnir mjög á lýs-
ingarnar á Suntseyjargösinu,
svo hér er ekki um neitt að
villast. Og svo er hinn illi daunn
af gosinu, gera má ráð fyrir
að þeir Brendan hafi siglt und
an vindi, er þeir flýðu gosstað
inn og þess vegna er ekki að
undra þótt brennisteinsþefur-
inn hafi fylgt þeim langar leiðir
ÍRAR FLYTJAST
TIL ÍSLANDS
Fyrsti landneminn á íslandi,
sem sögur fara af, er ein-
setumaðurinn Pól, sem Brend-
an heimsótti. En skozki forn-
fræðingurinn Lethbridge hygg
ur, að þegar um aldamótin 300
hafi kristnir menn frá Vest-
urlöndum verið farnir að setj-
ast að á íslandi, til þess
að mega lif-a þar í friði. Um
þetta eru þó engar heim-
ildir, en um hitt eru sagnir að
kristnir menn hafi þá þegar
verið farnir að leita uppi ó-
byggðar eyjar og setzt þar að.
Og þar sem siglingaleiðin til
íslands hafði þá verið kunn
um 600 ár að m'ininsita kiosti, þá
er ekki hægt að fullyrða neitt
um, hvenær keltneskir einsetu
menn lögðu fyrst leið sína
hingað, það gat verið fyrr og
það gat verið seinna.
Fyrstu áreiðanlegu heimild-
ina um dvöl keltneskra
munka hér á landi, er að
finna í bók eftir írsk-a munk-
inn Dicuil. Þar segir frá því,
að laust fyrir aldamótin 800
hafi nokkrir írskir munkar
dvalizt á íslandi frá því í feb-
rúar og fram í ágúst og er
þar birt lýsing þeirra á land-
inu. Hefst hún með því að um
sumarsólstöður séu næturnar
svo bjartar um nokkra hríð, að
það sé leikandi létt að tína
lýsnar úr skyrtum sínum. Þeg-
ar Lethbridge segir frá þessu,
verður honum að orði: Það er
sannarlega írskur háttur að
lýsa nóttleysunni þannig! Þetta
er á borð við hitt þegar þeir
segja að eitthvað „sé álíka
breitt eins og skítur undir
nögl“! Að hans áliti gátu það
alls ekki verið aðrir en írar,
sem lýstu vornóttinni á ís-
landi þannig.
En Dicuil segir sjálfur, að
frásögn munkanna sýni það
ljóst, að þeir menn hafi logið
sem í skrifum sínum hafi hald-
ið því fram, að sjórinn sé lagð-
ur umhverfis Thule og að þar
sé samfelldur dagur frá jafn-
dægri á vori til jafndægurs á
hausti, en svo samfelld nótt
hinn tíma ársins. Þessir munk-
ar, segir hann, sigldu þangað
á kaldasta tíma ársins, gengu
þar á land og dvöldust þar
fram að ágúst, og alltaf skift-
ist þar á dagur og nótt. Að
vísu komust þeir að því, að haf
ísinn er ekki nema dagsigling
undan landi.
Öll frásögn munkanna ber
að öðru leyti þess vott, að þeir
hafa verið hér í sérstökum er-
indagerðum, og þeir hafa ekki
haldið kyrru fyrir á sama stað.
Þegar þeir lýsa sólstöðu-
nóttinni má sjá, að þeir hafa
verið á Suðurlandi, því að þeir
segja að sólin hverfi undir
sjóndeildarhring stutta stund.
En þegar þeir tala um hafís-
inn og að hann sé ekki nema
dagsigling undan landi, þá hafa
þeir áreiðanlega verið á Vest-
urlandi, því að þar er oftast
álíka langt út að ísröndinni
um hásumarið, en miklu lengra
annars staðar á landinu. Þess-
ir munkar dveljast hér um sex
mánaða skeið og halda svo
heim aftur.
Hvað voru þeir að gera hér,
og hvers vegna ferðuðust þeir
svo víða? Væri nokkur goðgá
að hugsa sér, að einhver trú-
boðsstöð hefði sent þá hingað
til þess að líta eftir írskri
byggð hér á landi, og þurft
þess vegna að ferðast alla leið
frá Austfjörðum til Vestfjarða.
Þetta gerðist um 80 árum
áður en norræn byggð hófst
hér á landi, en þá voru liðin
nær 250 ár síðan Brendan hitti
írska einsetumanninn í Aust-
fjörðum, og hann hafði dvalizt
hér um 60 ára skeið. Sé nú
miðað við það, þá hefir írsk
byggð staðið um nær 400 ár
hér á landi áður en Norðmenn
komu. En sé nú farið eftir á-
gizkun Lethbridge um að írsk-
ir munkar hafi farið að setj-
ast hér að um 300, þá hefir
írsk byggð staðið hér rúmlega
hálfa sjöttu öld, áður en Norð-
menn „fundu“ landið.
Hver vill svo reikna hvað
frar hafi verið fjölmennir hér
eftir þennan langa tíma?
(Heimildir: Vilhjálmiur Stef
ánsson: „Great Adventures
and Explorations", „Green-
land“. Kristján Eldjárn:
„Gengið á reka“. T. C. Leth-
bridge: „Herdsmen andHer-
mits“. Dr. George A. Little:
Brendan the Navigator“.)
,4 baðherbergissett
Veggsalerni, nýjung er ryður
sér mjög til rúms.
Veggskol („Bidet") sjálfsagður
hlutur í nýtízku baðherbergjum.
Tvöföld handlaug með e^taedavd
blöndunartœkjum.
Einnig baðker og önnur hrein-
lœtistœki, hvít og lituð.
J. Þ0RLÁKSS0N & N0RÐMANN H.F.
23. des. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS QJ