Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 23

t!J, en Strabe seglr svo frá
henni:
„Hann hafði gert rannsóknir
viðvíkjandi Thule og á þeim
svæðum, þar sem ekki var hægt
að gera neinn greinarmun á
landi, sjó og lofti, heldur rann
þetta allt saman í einn hræri-
graut, sem líktist haflunga, og
í þessu haflunga segir hann að
land og sjór og allt fljóti og
tengist saman, en þar komist
enginn yfir hvorki fótgangandi
né á báti. Hann segist sjálfur
hafa séð þennan hrærigraut,
sem hann nefnir lunga, en ann
að segist hann hafa heyrt. Þetta
eru Pytheas orð..
Strabo var meðal þeirra fræði
manna, sem kölluðu Pytheas
stórlygara, sneru út úr orðum
hans og rangfærðu þau til þess
að gera hann hlægilegan. Nú-
tíma vísindamenn reynia að vinza
úr hið rétta. Þeir vita, að sá
veit gjörst sem reynir og þeir
enu sannfærðir um að Pytheas
hefur saigt satt og rétt frá. Hafa
margir ritað um þetta en hér
mun nægja umsögn Friðþjófs
Nansens, enda var hann allra
manna dómbærastur á allt er
laut að norðurferðum. Hann lét
svo um mælt:
„Þessi margumþráttaða lýsing
á hafinu fyrir norðan Thule,
kemur fyrst fram í skrifum Pol-
ybius, en hann trúði engu, sem
Pytheas hafði sagt og reyndi
að draga dár að honum. Ekki
er nú vitað hvort Polybius hef
ir tekið þetta úr ferðabók Pyth
eas, eða haft það eftir einhverj
um öðrum. Eftir honum tók svo
Strabo þetta upp, hafði enga trú
á því og var þar að auki fljót-
fær og gjarn á að misskilja.
Frásögnin er sýnlega slitin úr
réttu samhengi, stytt og gerð
tortryggileg. En það sem Pyth-
eas er að lýsa, er krapstellan,
sem myndast við rekísjaðarinn
og getur orðið mjög breið. Hún
er úr smámolum, sem sjórinn
kvarnar úr ísnum. Setningin að
„þar komizt enginn yfir, hvorki
fótgangandi né á báti,“ er ná-
kvæmlega rétt lýsing á þessari
krapstellu. Og ef vér nú bæt-
um því við, að þarna hafi verið
kafniða þoka eins og oft á sér
stað yfir rekísnum, þá er því
mjög vel lýst með því að segja,
að loft, sjór, land og allt annað
hafi runnið þar saman í eina
bendu“.
Mikið hefur verið rætt og rit
að uim hvað „hafluinga" þýði
hjá Pytheas og hafa fcomið fram
ótal getgátur um það. Dr. Vil-
hjálmur Stefánsson telur líkleg
ast að þetta hafi verið sérstakt
hugtak eða kenning úr máli
Marseille-búa, sem Grikkir hafi
ekki skilið, og ekki einu sinni
Strabo þótt hann ætti heima á
Ítalíu. Einnig geti skeð að Pyth
eas hafi 'fcomizt yfir þetta orð
annarsstaðar, í sjómannamáli
Kartaigoiborigarmanna, Spán-
■ verja, Fraikka eða Breta. Það
hafi verið alvanalegt hjá
amerisikum hvaiveiðimönnum
í Norðuiihöfu'm, að segja að
dimim þoka væri eins og
súpa, eða þá að þeir segðu
að súpa væri úti. Og þá
hafi komið fyrir að þeir
hafi sagit, að súpan væri
svo þykk, að skera mætti hana
í stórar sneiðar. Og hugsum
oss svo, að t.d. kínverskur vís-
indamaður væri að lesa amer-
ískt tímarit og rækist á svona
setininig'U: „sjómennirnir sögðu,
að skipið hefði verið í svo
þykkri súpu, að hægt hefði verið
að skera hana í sneiðar". Hvaða
skilning mundi Kínverjinn
leggja í þetta með aðstoð orða-
bókar? Honum hefði tæpast
veitzt örðugra að skilja það, að
sjórinn hefði verið eins og
luniga. — Það sem Pytheas lýsir
með hafluinga* er hin dimma
þofca sem myndast á mótum
'hlýrra og fcaldra hafs'trauma.
Og þarna er Pytheas að lýsa
því þar s-em Golfstraumurinn
mætir Pólstraumnum oig rekísn
um norðan við ísland. — Þetta
er uimsögn Vilhjálms.
Þannig hafa þá tveir frægustu
og glöggskyggnustu Norðurfar-
ar þessarar aldar lýst yfir því,
að frásagnir Pytheas muni vera
sannar, hann hafi fyrstur rann-
sóknamanna siglt til íslands og
norður fyrir landið allt að haf-
ísbrúninni. En hann er þó ekki
sá fyrsti, sem finnur ísland.
Það voru sjómenn á Hjaltlandi
sem fræddu hann um, að langt
norður í hafi væri land, sem
þeir kölluðu Thule. Þetta sýnir,
að menn hafa siglt þamgað áð-
ur. En enginn veit hverjir þeir
hafa verið, né hve þá var langt
síðan að þetta land fannst. Senni
lega hafa það verið sjómenn af
brezku eyunum eða írlandi,
sem fyrstir fundu ísland.
Pytlheas trúði sögu sjómann-
anna á Hjailtlandi og hann
sigldi þegar á sitað í norð-
urátt að leita þessia ó-
kunna lands á hjara * ver-
aldar. Talið er líklegt, að hann
hafi fengið leiðsögumann, eða
leiðsögumenn á Hjaltlandi. Þeir
höfðu sagt honum, að sex daga
sigling væri til þessa lands.
Þetta reyndist rétt. Efitir sex
sólanhríimga fcomu þeir að land-
inu. Þetta um siglingatímann
segja fróðir menn að vera muni
x) f íslenzku er til orðið haf
nýra og er steinkenning.
rétt, því að galeiða Pytheas sem
bæði mátti sigla. og róa, hafi
hæglega getað farið 100 mílur
á sólarhring, en mi'lli Skotlands
og íslands er 600 málna haf.
Hitt er aftur á móti í móðu
og mistri við hvaða farkost
Hjaltlendingar hafa miðað, er
þeir sögðu Pytheas fyrirfram, að
sex daga sigling væri yfir haf-
ið. En eflaust hefir það verið
húðskip.
Pytheas kom til íslands 1200
árum áður en Imgólfur Arnar-
son nam land og settist að í
Reykjavík.
Rómverjar koma til íslands.
Frá heimsókn Pytheas líða
600 ár svo að engar sögur fara
af siglingum hingað til íslands.
En um árið 300 e. Kr. hefur
rómvensfct sikip fcoimið hing-
að. Þessa er þó ekki getið í
neinum sögum, en sannanirnar
fyrir því fundust á þessari öld
austur í Hamarsfirði og hjá
mynni Hvaldals, öllum að ó-
vörum.
Þessar sannanir voru þrír
rómverskir koparpeningar sem
slegnir hafa verið á árunum
270—305, hinn yngsti frá dögum
Diocletians keisara.
í bókinni „Gengið á reka“
er fróðleg og skemmtileg grein
eftir Kristján Eldjárn um þenn
an fornleifafund. Hann er sann
færður um, að myntir þessar
hafi ekki getað borizit hingað
með norsku landnemunum og
ekki heldur með landnemum frá
Irlandi og brezku eyjunum, held
ur muni þær hafa borizt hingað
með rómversku skipi.
Rómverska ríkið vestræna var
um þessar mundir í upplausn.
Frankiskir sjóræningjar gerð-
ust uppvöðsilusamir í sfcatt-
löndum. Þess vegna komu
Rómverjar sér upp fk).ta
miklum í Boutogne í Frafcfc
lamdi og var hlutverk hans
að eyða víkingum og sjó-
ræningjum. Sjóliðsforinginn hét
Carausius og vann hann að þess
um sjóhernaði af miklum krafti
En að lokum fór hann með all-
an flotann til Englands og gerði
sjálfan sig þar að keisara. Á
stjórnarárum hans var Bretland
í fyrsta skifti sjóveldi. Þetta
flotaveldi stóð frá 287 til 296
og voru herskipin í sífelldum
siglingum að elta sjóræningja á
öllum sjóleiðum umhverfis Bret
land. Og því er mjög líklegt,
„að eitthvert skipanna hafi þá
villzt í haf norður og komið
við ísland. Það mætti kalla bein
línis furðulegt, ef svo hefði
ekki verið. . . . En nú koma róm
versku peningarnir frá Aust-
fjörðum og tala sínu skýra máli.
Hinn yngsti þeirra er frá ár-
unum 284—305“, — eða frá tíma
rómverska sjóveldisins í Bret-
landi.
Enginn veit hver hafa orðið
örlög hins rómverska skips. Ef
til vill hefir það strandað og
sjómennirnir borið beinin hér.
Um það geta þessar rómversku
myntir enga fræðslu veitt. Þær
sýna aðeins og sanna að um
aldamótin 300 hefir rómverskt
skip komið til íslands.
ÍSLANDSFÖR BRENDANS
ÁRIÐ 548.
Sægarpurinn mikli, St. Brend
an, lagði á stað i rannsókna-
för frá Kerry í írlandi árið
545. Hann var á húðskipi (curr
agh — kúða) og vel út búinn
að öllu 'leyti. Hanin heimsótti
Suðureyjar, Orkneyjar og Hjalt
land, fór síðan til Færeyja, en
þaðan aftur til Hjaltlands, og
var tvö ár á þessu ferðalagi.
En þriðja árið sigldi hann frá
Hjaltlandi til íslands. Byrjaði
hann á því að heimsækja írsk-
an einsetumann í Austfjörðum,
og af frásögn hans má sjá, að
honum hefir áður verið vísað
á staðinn þar sem þessi einsetu
maður hafðist við.
í Lesbók Morgunblaðsins ár-
ið 1958 (10. ágúst) birtist grein
um þessa íslandsför Brendans,
og skal sú saga ekki endur-
sögð hér, aðeins minnt á, að
þetta skeði 326 árum áður en
norrænir landnámsmenn komu
hingað.
Ýmislegt af þvi, er Brendan
sá á siglingu sinni meðfram Is-
lands ströndum, var svo furðu-
legt, að hann var í stökustu
vandræðum að lýsa því. Fór hon
um þar líkt og Pytheas, enda
fengu báðir hinn sama dóm, að
ekki væri að marka frásagnir
þeirra. Brendan kom t.d. að
gríðarmiklum borgarísjaka, há-
um og sjóþvegnum, með göng-
um og hellum. Slíka sjón hafði
enginn menntamaður í Norður-
álfu séð þá, þeir þekktu ekki
hafís. Brendan lýsti jakanum
svo, að hann væri gegnsær og
fagur alveg eins og hann væri
úr krystalli. Þess vegna var
sagan ekki lengi að breytast í
það, að hann hefði fundið kryst
alborg fljótandi út í hafi, og
þótti mönnum furðulegt.
En þeir Brendan áttu eftir
að rekast á annað fyrirbæri,
enn furðulegra. Er þá bezt að
taka upp úr sögu Brendans
lýsinguna á því:
„Á áttunda degi komu þeir að
ey nokkurri, sem var hrjóstug
og grýtt og öll þakin gjalli.
Þar sást hvergi nokkurt tré og
engan gróður var þar að sjá,
en þar var hver eldsmiðjan
við aðra. Þangað var að heyra
drunur miklar sem þrumur, og
höggin þegar sleggjurnar skullu
á steðjunum. .. Litlu seinna sáu
þeir einn af íbúunum. Hann var
loðinn og hræðilegur og kol-
svartur af eldi og reyfc. Þegar
hann sá þá Brendan, flýtti hann
sér aftur inn í smiðjuna og
hrópaði hástöfum: „Vei, vei,
vei.“
St. Brendan signdi sig þá og
sagði við förunauta sína: „Auk
ið seglin og róið þið kappsam-
legar, svo að við getum komizt
á brott frá þessari ey“. Þetta
heyrði villimaðurinn og kom nú
þjótandi niður í fjöru. Var hann
með töng mikla og hafði í henni
gríðarlegan glóandi kökk og
kastaði honum á eftir þeim
Brendan. Köfckurinn fór fram
hjá þeim og félil þar í sjóinn,
en þar sem hann fcom niður
laust upp mikluim reykjar og
giufumefcki eins og af brenn-
andi eldi.
Þegar þeir voru komnir svo
sem mílu vegar frá þessum stað
flykktust allir eyjarskeggjar nið
ur í fjöru og voru allir með
fullt fangið af glóandi gjalli og
köstuðu þessu hver af öðrum á
eftir skipinu. Síðan hurfu þeir
inn í smiðjur sínar og juku þá
eldana svo óskaplega að öll
eyjan sýndist standa í báli, en
sjórinn allt um kring bullaði og
sauð og var gufan eins og upp
úr katli, sem ákaft er kynnt
undir.
Allan daginn heyrðu þeir
Brendan óhljóðin í eyjarskeggj
um, jafnvel eftir að eyjan var
horfin sýnum, en viðbjóðslegur
fnykur fylgdi þeim langar leið
ir“.
Menn verða að hafa í, huga
að Brendan var prestur og á
hans dögum var það staðföst
trú manna, að helvíti væri niðri
í jörðinni, en þaðan komu jarð-
Friamhald á bls. 61
23. des. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 55