Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1968, Blaðsíða 22

ÁRNI ÓLA
Grískur vísindamaður kom
hingað fyrir 2300 árum.
Ekki er nú lengra síðan en
um seinustu aldamót, að mann-
kynssögufræðarar um allan
heim sögðu nemendum sínum,
að Fönikíumenn hefðu verið
fyrsta siglingaþjóð heimsins. Síð
an hafa fornleifarannsóknirn-
ar opnað geysivítt svið aftan
við sögusvið sagnfræðinganna.
Rannsóknir þessar sýna að menn
hafa frá örófi vetra siglt fram
og aftur um úthöfin, svo sem
Atlantshaf, Indlandshaf og
Kyrrah af. Fornleifafræðingar
hafa ekki lagt neitt kapp á að
sanna hver hafi verið fyrsta
siglingaþjóð heims, en þeir telja
að um 20.000 ár sé síðan að til
voru fleytur, sem gátu flutt
marga menn í senn. Um miðja
þessa öld var send fyrirspurn
til margra helztu fornfræðinga
og þeir beðnir að leysa úr því
hvenær menn hefðu fyrst far-
ið að nota boga og örvar, og
hvort þeir hefðu þá þegar ver-
ið farnir að nota báta. Svar
flestra fornfræðinganna var á
þá leið að sennilega væri 30.000
ár síðan menn fundu upp boga
og örvar, og allar líkur bentu
til að þeir hefði fundið upp
eintrjáninga (kænur) áður.
Þegar sæfarar frá Norður-
álfu tóku að hefja landaleit í
úthöfunum, voru byggðar svo að
segja allar eyjar, sem þeir fundu
í Atlantshafi, Indlandshafi og
Kyrrahafi, og var sigling á milli
sumra þessara eyja lengri held
ur en frá Norðurlöndum til
Grænlands eða Vínlands. Á sum
um eyðieyjum sáust þess merki,
að þar hafði áður verið byggð.
Sem dæmi um það má nefna,
að Portugalar fundu Azoreyj-
ar 1432 og voru þær þá óbyggð
ar, en þarna fundu þeir fjár-
sjóð, peninga frá Kartago, og
höfðu þeir verið slegnir hundr-
uðum ára áður en vort tímatal
hefst.
Ef menn langar til að vita
hvenær hinar afskekktu eyjar
hafa fundist og verið byggðar
þá verða þeir að hafa í huga,
að einmitt á þessum slóðum voru
frumstæðustu fleytur manna, en
jafnframt langbeztu sjóskip, er
þekkjast. Það voru útleggjara-
kænur Kyrrahafsbúa og húð-
bátarnir, sem kunnastir eru nú
meðal íra og Eskimóa.
Um landafundi í norðanverðu
Atlantshafi segja elztu heimild-
ir, að árið 325 f. Kr. kom grískt
hafrannsóknaskip til Skot-
lands og fékk þar þær fréttir,
að langt norður í hafi væri
annað land, og þangað væri sex
daga sigling. Gríska skipið lagði
á stað norður á bóginn, og eft-
ir sex daga siglingu fundu þeir
land, sem þeir nefndu Thule
— en nú heitir ísland. Sagan
segir að þeir hafi siglt lengra
norður í haf um hundrað míl-
ur, en urðu þá að snúa aftur
vegna íss.
Foringi þessarar farar hét
Pytheas og var búsettur í Mar
seille í Frakklandi. Hann var
samtíðarmaður Alexanders
mikla. Hann var vitur maður
og lærður vel, stærðfræðingur
ágætur og stjörnuspekingur.
Var hann einnig hugvitsmaður
og hafði fundið upp vísindaá-
höld, sem hann notaði í þess-
ari ferð.
Allt frá dögum Pythagoras,
sem var uppi á 6. öld f. Kr.
höfðu grískir heimspekingar tal
ið, að jörðin væri hnöttótt, og
þeir höfðu gert sér mynd af
því, hvernig hiti og kuldi réðu
þar lögum og lofum. Hitabeltið
var of nærri sólinni, þar var
hitinn svo mikill að klettar urðu
rauðglóandi, og væri þar nokk
urt vatn, þá hlaut það að vera
vellandi; þess vegna var úti-
lokað að menn, dýr eða jurtir
gætu þrifist þar. En heims-
skautin voru of langt frá sól-
inni, þar ríkti helkuldi, sjórinn
var botnfrosinn og land og sjór
þakið snævi, þar var ekkert líf.
Grikkland og löndin þar fyrir
austan og vestan, voru á bezta
stað, því að þau voru hæfilega
langt frá sólinni. En ferðaðist
einhver í suður frá Grikklandi
þá jókst hitinn þangað til eng-
um manni var líft, en þar fyrir
sunnan var hið brennandi belti
Væri aftur á móti ferðast norð
ur frá Grikklandi, þá kólnaði
loftið sífellt og að lokum varð
kuldinn svo bitur, að enginn
maður gat þolað hann, en þar
fyrir norðan var eilífur ís.
Þegar Pytheas kom heim aft
ur úr norðurförinni, ritaði hann
bók og lýsti ferðalaginu. Þessi
bók er ekki til lengur, né held
ur þau afrit, sem hafa verið
tekin af henni. En til eru bæk-
ur, sem skrifaðar voru um hana
seinna, og á þeim sést að menn
hafa ekki trúað Pytheas, en þó
þótt sorglegt að hann, aldrað-
ur og nafnfrægur vísindamaður
skyldi geta fengið af sér að
fara með staðleysur og lygasög
ur, þvert ofan í vísindin.
Hann hafði t.d. sagt, að þegar
hann sigldi norður um sumar-
ið, þá hefðu dagarnir stöðugt
verið að lengjast og loftið ekki
kólnað að neinu ráði. Hann hélt
því fram að hann hefði komizt
svo langt norður, að hann hefði
séð miðnætursólina, en það
hlaut að vera lýgi, því að vís-
indamennirnir höfðu reiknað að
á þeim slóðum væri ekkert ann
að en ís og snjór. Og svo sagði
hann að um miðnætti hefði hann
horft á sólina nálgast ládautt
haf og síðan hækka aftur á
lofti. En þetta var ekki nóg,
hann bætti því þar ofan á, að
frá þessum stað hefði hann enn
siglt 100 mílur norður á bóg-
inn, og ekki orðið var við þann
heljarkulda, sem vísindin sögðu
að þar ætti að vera. Og þó vissu
vísindamennirnir, að íshellan
átti að byrja skammt fyrir norð
an Skotland! Samt viðurkenndi
Pytheas að hann hefði seinast
lent í íshrafli og þreifandi þoku.
Var mikið að hann fann kulda!
Nú vita allir, að lýsingar
Pytheas eru réttar, enda þótt
þær væru kallaðar hatramleg
lygi að honum látnum og síðan
um margar aldir. Nú er komið
annað hljóð í strokkinn, nú er
Pytheas talinn meðal fremstu
vísindamanna heimsins.
Áður en lengra er haldið er
rétt að athuga hvernig leiðang-
ur Pytheas var undirbúinn og
hvernig farkostur hans var. Er
þá svo frá sagt, að Pytheas
hafi verið fátækur maður og eng
ar líkur til þess, að hann hafi
sjálfur getað staðið straum af
kostnaði leiðangursins. Allar lík
ur benda til þess, að það muni
hafa verið borgarstjórnin í Mar
seille, sem gerði út leiðangurinn
og hafi hún fengið Pytheas til
að stjórna honum.
Pytheas fór sér að engu óðs-
lega. Hann byrjaði á því að
mæla hnattstöðu Marseille, brott
fararhafnar, og notaði til þess
áhöld sem hann hafði sjálfur
fundið upp. Er talið að þetta
hafi verið í fyrsta skipti að
mæld var hnattstaða ákveðins
bletts á jörðinni, en svo vel
tókst Pytheas, að sama sem
engu skakkar á niðurstöðum
hans og nýustu mælingum hnatt
stöðu borgarinnar.
Svo þóttist Pytheas líka verða
að finna norðurpólinn á himni
til þess að vita réttar áttir á
ferðalagi sínu. Frægur stjörnu-
fræðingur hafði áður haldið því
fram, að á sjálfum norðurpóln-
um væri stjarna sem hann
nefndi Pólstjörnuna, og eftir
henni mætti fara. Á þeim dög-
um hefir þetta annaðhvort ver-
ið Beta í Litlabirninum eða Alfa
í Drekamerkinu. En Pytheas
þorði ekki að treysta á þetta.
Hann bjó sér sjálfur til mæl-
ingaáhöld til þess að finna hinn
rétta norðurpól, og þá komst
hann að þeirri niðurstöðu, að
á pólnum væri engin stjarna,
en tvær stjörnur mjög nærri
honum, og eftir afstöðu þeirra
valdi hann sér stað á himni
milli þeirra, sem hann kallaði
Norðurpól, og hafði hann fyrir
leiðarvísi á öllu ferðalaginu.
Talið er, að á dögum Alex-
anders mikla muni eikki hafa
verið uppi nokkur annar mað-
ur, sem gat reiknað hnattstöðu
heimahafnar sinnar áður en að
hann lagði á stað í siglingu,
og einnig Norðurpól á himni
til þess að sigla eftir hvar sem
hann færi. Þetta er næg viður-
kenning þess, að Pytheas hafi
verið svo merkur vísindamaður,
að ekki megi rengja frásagnir
hans um ferðalegið, hvert hann
fór og hvað hann sá.
Um þessar mundir áttu Mar-
seillebúar góð kaupskip og her
skip. Það voru galeiður og ágæt
sjóskip. Er talið að Pytheas hafi
verið fengið verzlunarskip, með
tvennum áraröðum á hvort borð
og þversegli. Slík skip voru
150—170 fet á lengd og gátu
borið 400—500 smálestir. Hefir
því skip Pytheas verið miklu
stærra og betra sjóskip heldur
en skipkrílið „Santa Maria“, er
Kolumbus fór á yfir hafið 1800
árum seinna og „fann“ Amer-
íku.
Á öldinni sem leið rituðu marg
ir fróðir menn um þessa norð-
urför Pytheas. Þeir drógu sam-
an ailt sem um hana hafði ver-
ið sagt fyrrum, og þótt það væri
allt ritað Pytheas til háðungar
og til að sanna að hann hefði
verið hinn mesti lygalaupur, þá
geymdist þó í þessum ritum ým-
islegt af því sem hann hafði
sjálfur sagt um ferðalagið. Hafði
það verið tekið upp til að sýna
og sanna hve fáranlega honum
hefði tekist, er hann hafði reynt
að blekkja menn með frásögn-
um sínuim, þær bæru þesis sjá,lf
ar vitni að ekki væri heil brú
í þeim. Á þennan hátt björguðu
þessir niðurrifsmenn mörgu af
því, er staðið hefir upphaflega
í ferðabók Pytheas. En varla
hefir þá sjalfa dreymt um, að
seinni tíma menn mundu dæma
vizku þeirra fánýti og van-
þekkingu, en frásagnir Pytheas
réttar í öllum aðalatriðum.
Árið 1893 ritaði enskur sjó-
liðsforingi og norðurfari, Sir
Clements Markham, langa grein
í brezka tímaritið „Geographic-
al Journal“ um þessa norður-
för Pytheas, eftir þeim heim-
ildum er hér hafa verið nefnd-
ar, en hér þarf ekki að rekja
annað en það, sem hann segir
um siglinguna til íslands. Hann
segir að Pytheas muni hafa .haft
nokkra dvöl í Kent og telur
merkilegar frásagnir hans um
það hérað. Síðan hafi hann lát-
ið úr einhverri höfn þar og
siglt norður með austurströnd
Englands. Á næsta áfangastað
segi hann að lemgBtur dagur
hafi verið 17 stundir, en það
svari til 54 gr. 2 mín. norður-
breiddar og hafi því áreiðan-
lega verið í nánd við Flambor
ougn Head. Svo heldur hann
lenigra norður og næsta athug
u,n hans er á stað þar sem
lenigstur dagur er 18 stumdir,
en það sa.msivarar 57. gr. 58.
mín. 41 sek. norðurbreiddar
og sé etkki um að villast
að þá hafi hann verið við
Tarbett Ness, sem er nyrzt
og austast á Skotlandi.
Enn heldur hann norður á bóg-
inn og á næsta viðkomustað er
lengstur dagur 19 stundir, en
það samsvarar 60 gr. 51 mín.
54 sek. norðurbreiddar og þá
hafi hann verið kominn í Burra
fjörð á nyrstu ey Hjaltlands.
Hann kallaði staðinn Orcas, en
það er sama og Orkneyjar, og
hefir nafnið síðar færzt suður
á bóginn . En nú var það ein-
mitt í Orcas, sem hann fékk þá
frétt, að sex daga sigling norð
ur í hafi væri eyland, sem héti
Thule og þar fyrir norðan væri
ís.
Friðþjófur Nansen segir að
Pytheas sé hinn elzti mikli land
könnuður, sem sögur fari af,
og einhver sá mesti sem til hafi
verið. Bendir hann sérstaklega
á að hann hafi bætt við land-
fræðis/þekkinigu síns tíma svæð
inu frá sunnanverðu Bretlandi
norður fyrir heimsikautisbaug,
en þetta svæði nái yfir 16
breiddargráður, eða 1100 mílur
— svo langt haifi hann fært út
þekkingu manna.
Dr. Vilhjálmur Stefánsson hef
ir ritað mikið um ferðalag Pyth
eas. Hann segir, að með því
að safna saman öllum þeim mol
um, sem fáanlegir séu um frá-
sögn hans sjálfs af ferðalag-
inu, þá sé hægt, með hliðsjón
af þeirri þekkingu er vér nú
höfum, að fylgjast með ferða-
lagi hans frá því að hann
si'gldi út um Njörvasund,
síðar norður með Englandi,
þaðan til ísilands og loks
vestur í Grænlandsásinn hjá
Scoresby-sundi eða fram und
an Blossevilleströndinni. Hann
segir líka að á athugunum Pyth
eas megi sjá að hann hafi siglt
inn á einhvern fjörð á Norður-
landi, líklega Eyjafjörð og allt
inn í botn hans þar sem Ákur-
eyri er nú. En þegar hann hafi
snúið við hjá Grænlandi, hafi
hann ekki siglt sömu leið til
baka, heldur vestan við ísland
og austur með suðurströndinni
og þar með líklega fyrstur
manna fundið að ísland var
eyland. Pytheas hafi ekki ver-
ið neinn viðvani'rngur, eins
og Kolumbus, heldur hafi
hainn fynstur manna fundið
aðferð tiil að mæla hnatt-
stöðu, hann hefði einnig reikn-
að hvar væri hánorður á himni
og hann vissi því altaf hvað
hann var að fara. Lýsingar hans
á íslandi séu alveg réttar og
þó sé það ef til vill merkileg-
ast, að hann segist hafa komið
að hafísbrúninni um 100 sjó-
mílur fyrir n.orðan ísilaind, en
það sýni að hann hafi siglt
norður frá Vestfjörðum því að
um hásumarið sé ísbrúnin oft
ekki lengra undan landi þar,
en miklu lengra undan sé siglt
norður frá landinu annars stað
ar.
Nú var það einmitt frásögn
Pytlheas um hvernig hann komst
í kynni við hafísinn, sem talin
hafði verið fráleitusit í ósann-
indavaðli hans. Til þess lágu
auðskildar orsakir, gagnrýnend
urnir höfðu aldrei séð hafís og
vissu ekki hvernig hann var.
Pytheas hafði ekki heldur séð
hafís fyrr, og hann er fyrsti
maðurinn, sem lýsir honum og
var það eigi lítið vandaverk.
Nú er lýsing hans sjalfs ekki ,
54 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
23. des. 1968