Morgunblaðið - 02.07.2000, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ
14 B SUNNUDAGUR 2. JÚLÍ fflOO
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
„Nú vilja menn fara að bora tilraunaholu í Grændal. Þessi dalur er náttúruperla og það er út í hött, að spilla
honum með því að leggja þangað veg fyrir Ijörutíu tonna trukka,“ segir Bjöm Pálsson.
ræða við kennarann, sem orðið hafði
fyrir áganginum, sem ég og gerði.“
Hvemig gekk kennslan fyrir sig í
Menntaskólanum á Akureyri?
Nú kemur nokkurt hik á Bjöm áð-
ur en hann svarar: „Ja, miðað við það
sem ég er vanur úr kennslu, eftir að
ég fór sjálfur að kenna, finnst mér
kennslan þama hafa verið ákaflega
%. fmmstæð. Og ég efast um að kennar-
ar kæmust upp með að kenna á þann
hátt í framhaldsskólum núna. Þetta
var svokölluð „heyraraaðferð“. Hún
fólst fyrst og fremst í því að kennar-
inn var alltaf að gá að því, hvort við
hefðum lesið fyrir tímann. Við voram
teknir upp til að reikna dæmi, þýða
texta eða þylja upp úr okkur. En
kennarinn var nánast ekkert að fræða
okkur. Vinur minn Bjöm Þorsteins-
son sagnfræðingur, sem ég á öðram
mönnum meira að þakka í sambandi
við sagnfræðinám mitt, byijaði að
læra til stúdents hjá prestinum í
Fellsmúla á Landi, en foreldrar hans
vora þá búandi í Næfurholti, ef ég
man rétt. Jæja, Bjöm sagði mér það,
að þegar hann loks kom í Menntaskól-
ann í Reykjavík og þá í fimmta bekk,
hefði hann setið þann bekk en tekið
sjötta bekk utan skóla. Þegar ég
spurði hann hvers vegna hann hefði
gert þetta svaraði hann: „Nú, ef ég
kom lesinn í tíma hafði ég ekkert
þangað að gera, en ef ég kom ólesinn
urðu þessir kappar reiðir.“ Eg sat í
stærðfræðideild í Menntaskólanum á
Akureyri. En ég hafði alltaf haft gam-
an af sögu og hafði því lesið allar
kennslubækur eldri bræðra minna í
þeirri grein þegar ég kom til Akur-
eyrar. Það má því nærri geta, hvort
> ég hafi haft einhverja skemmtun af
því að sitja þama í fjóra vetur og þylja
orðrétt upp úr sögubókum frammi
fyrir kennara, án allrar umræðu.
Þjálfunin byggðist því upp á því að
læra að lesa bók kennarans á haus.
Náttúrufræðin var öðruvísi kennd. Sá
sem hana kenndi hafði ekki fyrir því
að kalla nemendur upp að púlti, held-
ur þuldi upp úr sér bækumar, sem
hann kunni utanbókar. Einn nemandi
í einu átti svo að svara spumingum
kennarans, og las þær náttúrulega
upp úr kennslubókinni. Prófin vora
, svo eins, nema hvað þá voru engar
bækur á borðum. Þau byggðust öll á
því að botna setningar kennara."
En einhvem veginn hefur þurft að
kosta þetta nám.
„Já, í okkar fjölskyldu var nú
kannski ekki mikið umleikis, svoleið-
is, þannig að við systkinin kostuðum
okkur sjálf til náms. Á menntaskóla-
árum mínum var það tiltölulega auð-
velt. Það vora mikil sfldarappgrip,
þannig að maður hafði miklar tekjur.
Eg var að vísu heima sumarið 1962.
Faðir minn var þá að byggja hlöðu og
fjós fyrir 48 kýr og ég vann við þær
framkvæmdir. Hann hafði náttúru-
lega ekki ætlað sér annað en að launa
mér vinnuna og gerði það. Eigi að síð-
^jUr var nú orðið nokkuð létt í pyngj-
unni um áramótin. Þá var það að eig-
inmaður frænku minnar, en þau
bjuggu frammi í Eyjafirði, bauðst til
þess upp úr þurra að lána mér hálfs
vetrar skólakostnað til að létta undir
með föður mínum. Þetta þáði ég vit-
anlega með þökkum. Sumarið eftfr
fór ég svo í sfldarvinnslu í Neskaup-
stað. Þar voru uppgripin slík, að ég
gat endurgreitt lánið og kostað mig
næsta vetur. Ég held því að á þessum
árum hafi verið þægilegt fyrir stráka
að vinna fyrir sér. En það var alveg
sama hvað ég átti mikið að hausti; ég
átti aldrei nema tíkall þegar ég kom
heim að vori.“
Búskapur að loknu
> stúdentsprófí
Snerir þú þér að búskap eftir stú-
dentsprófið?
„Já, ég var nokkuð óráðinn eftir
stúdentsprófið og var jafnvel að
hugsa um að fara út, til að ná tökum á
erlendum tungumálum. En þá stóð
þannig á hjá foreldrum mínum að þau
vora með tuttugu til þrjátíu kúa bú,
roskin hjón og kunnu ekkert með
mjaltavélar að fara. Við bömin urðum
því að sjá um búreksturinn að vera-
legu leyti. Auðvitað þurftu yngri
systkinin að fara til náms, þannig að
■ ég tók þá ákvörðun að taka við búinu
og rak það í tvö ár. Hlutimir æxluðust
nú þannig, að faðir minn, sem hafði
flutt þarna á æskuslóðimar, festi þar
ekki yndi. Það sannaðist á honum, að
menn skyldu aldrei reyna að höndla
hið horfna. Hann tók því þá ákvörðun
að fara aftur upp á heiðina, í Engidal.
Og þangað fór hann árið 1967 og móð-
ir mín fylgdi honum svo liðlega ári síð-
ar. Þar luku þau sínum æviferli og
áttu þar sitt seinna líf á heiðinni, eins
og móðir mín orðaði það. Þau kunnu
vel við sig þarna í ellinni. Ég rak sem
sagt búið á Syðri-Völlum þar til ég fór
suður í háskólann haustið 1968, en þá
tók bróðir minn við búinu.“
En þitt fólk er enn í Engidal?
„Já, systir mín var þar síðustu ár
foreldra minna og er þar enn ásamt
manni sínum, en hann er sjómaður."
Suður yfir heiðar
En leið þín lá í háskólann?
„Já, ég innritaðist í sagnfræði. Ég
var ekki viss um hvaða hliðargrein ég
ætti að taka. En þegar ég kom inn í
skráningarskrifstofúna sá ég, að ný-
lega hafði verið stofnað til náms í
landa- og jarðfræði, svo ég skellti mér
á það með sagnfræðinni og hef aldrei
séð eftir því. Að mörgu leyti fer þessi
„kokteill" ágætlega saman, sérstak-
lega hér á íslandi, þar sem jarðfræðin
er svo virk.“
Hvemig snerti hann þig, hama-
gangurinn sem byijaði víða í vest-
rænum háskólum árið sem þú innrit-
aðist í Háskóla Islands?
„Jú, auðvitað fór ég ekki varhluta
af þessu, enda þótt ég horfði á það ut-
an frá, enda ekki innvígður í þau fé-
lagsmál, sem þróuðust í Reykjavík á
þessum áram. En ég fylgdist nokkuð
spenntur með. Annars var ég fæddur
inn í Framsóknarflokkinn og var eitt-
hvað að bolloka í honum þá, ól jafnvel
með mér þingmannsdraum, sem ég
sem betur fer lagði fljótlega á hilluna.
Þá tók ég þegar í upphafi þátt í stú-
dentapólitfldnni sem fulltrúi vinstri
manna. En þátttaka mín í þessum
málum nægði mér ekki til að verða
svo frægur að komast í lögreglubíl.
Ég hef stundum velt þessum merki-
legum tímum fyrir mér. Menn skrif-
uðu t.d. lærðar greinar í blöð um það
hvar mætti sparka í lögregluþjóna og
hvar ekki. Ég man að róttæklingamir
þarna í háskólanum kölluðu lögreglú-
menn aldrei annað en „breiðrassana“.
Ég hélt að þetta hefði verið vegna
þess að þeim hefðu þótt lögreglu-
mennimir fyrirferðamiklir, þegar
þeir sátu á mflli þeirra í Svörtu-Maríu
á leiðinni á lögreglustöðina. En svo sá
ég náttúrulega, að þessir félagar mín-
ir vora menntaðir menn og höfðu
fengið þetta orð úr bókmenntunum,
nánar tiltekið frá Þórbergi Þórðar-
syni, þar sem hann lýsir Þorvaldi póli-
tí, sem þekktur var fyrir að leysa mál
með hyggjuviti. „Það var þegar lög-
reglumenn vora valdir eftir „intellig-
ens“, en ekki eftir rassmáli," segir
Þórbergur, eða eitthvað á þá leið. En
þetta voru sem sagt nokkuð líflegir
tímar. Og þeir áttu sínar skýringar.
Fréttir úr Víetnam-stríðinu buldu í
eyram manns dag út og dag inn. Ég
hef gran um, að það hafi verið gert til
að svæfa tilfinningar manna gagnvart
því. En það virkaði öfugt. Svo vora
nýjar fræðigreinar að skjóta rótum,
eins og félagsvísindi alls konar. Björn
Þorsteinsson sagnfræðiprófessor átti
til að skilgreina hlutina ákaflega
skemmtilega. Einhverju sinni var
hann að skilgreina félagsfræðinga,
„eða hvað þeir nú heita, þessir sósíal-
lógar, sem komast ekki í gegnum dyr
öðruvísi en að nota dýnamít,“ eins og
hann orðaði það.“
Vannstu með háskólanáminu?
,Uá, það var nú þannig, að ég var
orðinn fjölskyldumaður. Síðara bú-
skaparsumar mitt á Völlum kom til
mín stúlka úr Reykjavík og það fór nú
þannig, að við höfum verið saman síð-
an, eða, svo allrar nákvæmni sé nú
gætt, byrjuðum við að búa saman
haustið 1969. Lilja Haraldsdóttir heit-
ir þessi mín ágæta kona. Við eignuð-
umst okkar fyrsta bam, son, árið 1970
og svo dóttur árið 1972. Ég varð því
auðvitað að vinna fyrir fjölskyldunni,
en námslánakerfið var þannig, að
okkur var refsað fyrir að vinna. Ég
byrjaði að kenna jarðfræði við
Menntaskólann í Reykjavík haustið
1970. Það er ákaflega gott að kenna
þá námsgrein, sem maður er að læra,
því þá neyðist maður til að setja hana
fram fyrir aðra. Hinsvegar var mjög
erfitt að fá háskólanema til að kenna,
því þá minnkuðu námslánin. En okk-
ur, sem eingöngu urðum að treysta á
eigin framfærslu, dugðu ekki náms-
lánin, þannig að ég sleppti því að taka
þau. En það var gaman að kenna. Ég
byrjaði kennslu í Menntaskólanum í
Reykjavík, sama árið og Guðni Guð-
mundsson tók við sem rektor. Þama
kenndi ég jarðfræði í tvo vetur og síð-
an landafræði í sjötta bekk í hálfan
annan vetur. Einnig kenndi ég sögu í
tvo vetur í Menntaskólanum við
Hamrahlíð og komst í rannsóknar-
verkefni í sagnfræði.“
Vora þetta ekki ólíkir skólar?
„Jú, þeir vora harla ólíkir. Sá orð-
vari og skemmtilegi maður Guðni
rektor talaði um „hjarðfjósið þarna
uppi í Hlíðum“ og átti þá við Hamra-
hlíðarskólann. Það var þegar þeir
tóku upp áfangakerfið í Hamrahlíð.
Ég gekk í gegnum þá breytingu,
kenndi bæði í bekkjakerfínu og
áfangakerfmu."
Hvort kerfið fannst þér árangurs-
ríkara?
„Það var nú dálítið erfitt að meta
það, vegna h'tillar reynslu. En eins og
Ólafur Hansson sagði: „Bekkur er
eins og persóna." En það sem mér
fannst ef til vill erfiðast við að kenna í
Menntaskólanum í Reykjavík var um-
gengni við nemendur. Mér þótti hún
betri í Hamrahlíð. í Menntaskólanum
í Reykjavík ríkti þessi gamli, góði
andi. Nýjum kennuram var ráðlagt að
brosa aldrei til nemenda fyrir jól.
Kennarinn átti að halda uppi aga. Það
var svo einkennilegt, að maður gat
ekki talað við nemendur eins og mað-
ur við mann, eins þótt maður væri að
kenna upp í sjötta bekk. Þetta fannst
mér svohtið erfitt. Þetta var ekki
svona þrúgað í Hamrahlíð, að ég nú
ekki tah um eftir að ég fór að kenna í
Fjölbrautaskóla Suðurlands, sem var
stofnaður árið 1981. Þar var maður
bara verkstjóri og agavandamál nán-
ast úr sögunni. Þegar ég var að kenna
í Menntaskólanum í Reykjavík, ungur
maðurinn, vora eftirlitskennarar að
gægjast inn um litla glugga á
kennslustofuhurðinni, nákvæmlega
eins og séra Sveinn Vfldngur lýsir
þessu í endurminningum sínum.“
Aftur meðal
Þingeyinga
En lá ekki leið þín á fomar slóðir í
Þingeyjarsýslum?
„Jú, þegar ég hafði lokið BA-námi í
sagnfræði ákvað ég að sækja um
kennarastöðu við Héraðsskólann á
Laugum. Það var vorið 1973. Það hitt-
ist þannig á, að þar höfðu orðið miklar
mannabreytingar veturinn áður og ég
var beðinn um að taka við skólastjóm,
þar sem skólastjórinn var í árs veik-
indaorlofi. Auðvitað kunni ég ekkert
til þessara verka og mikið af kennara-
hðinu voru nýgræðingar. Þetta var
nokkuð skrautlegur vetur en lær-
dómsríkur. Ég var dáhtið „fanatísk-
ur“ og bannaði nemendum að reykja
nema á ákveðnum stað. Meira að
segja fengu kennarar ekki að reykja á
skrifstofu skólastjóra. Eitt kvöldið
sendu nemendur fulltrúa sinn á minn
fund til að tilkynna mér að ef ekki yrði
gerð á þessu bragarbót myndu þeir
hvorki mæta til náms daginn eftir né
framvegis. Ég spennti á mig skíðin og
eftir langa göngu á kyrrlátri vetrar-
nóttu var ákvörðun tekin. Daginn eft-
ir kom ekki einn einasti nemandi til
kennslu. Þá spurðu kennarar mig
hvað ég ætlaði að gera með tóman
skóla. Ég hafði nú gran um, að þessi
byltingartilraun ætti stuðning ein-
hvers úr þeirra röðum og fékk þann
gran reyndar staðfestan. Eg sagði því
kennurunum, að ef þeir treystu sér
ekki til að hhta þeim reglum, sem
settar hefðu verið, skyldu þeir taka
pokann sinn. Síðan kahaði ég nem-
endur á sal og tilkynnti þeim það
sama. Auðvitað mættu allfr í næsta
tíma. Þannig var þessi bylting kæfð í
fæðingu."
Leiðin liggnr í
Hveragerði
En þú elur ekki lengur manninn á
Laugum?
„Nei, ég fór nú að hta í kringum
mig eftir þennan vetur þar. Til dæmis
kannaði ég skólastjórastöðu fyrir
norðan, en hörfaði frá þegar mér
sýndist, að þar ættu flokkslínur að
ráða vali. Þeir héldu víst að ég væri
betri framsóknarmaður en ég var. Ég
sá þá auglýsta lausa kennarastöðu í
Hveragerði og sótti um hana. Þá
stöðu fékk ég og kenndi síðan við
gagnfræðaskólann þar í sjö ár. Það
má því segja að ég hafi runnið af norð-
lenskri heiði niður á hið flata Suður-
land. En það er nú líka sagt, að það sé
betra að vera höfðingi í neðra en
þjónn þama uppi. Að minnsta kosti
hef ég kunnað vel við mig hér. Má
vera, að mér fari lflct og illgresinu og
þrífist allsstaðar."
Er eitthvað hæft í því, að mannlífið
sé ólíkt í þessum tveimur fjórðung-
um?
„Það er nú dáhtið erfitt að fullyrða
um það. Mér finnst oft að hver sveit
hafi sinn stfl. Ég tók t.d. eftir því, að
þegar ég kom aftur í Þingeyjarsýslur
eftir dvölina í Miðfirði var ég kannski
allt í einu farinn að móðga mína
gömlu sýslunga með húnvetnskum
gálgahúmor og bölvuðum kjafthætti,
sem þótti eðhlegur talsmáti meðal
Húnvetninga. En þetta er svohtið
öðruvísi hér í Ámessýslu. Hér hafa
menn snemma vanist því að sækja
hlutina til Reykjavíkur. Ég tel, að átt-
hagahyggjan sé ekki jafn sterk hér,
hvorki meðal innbyggja né brott-
fluttra, eins og þegar fjær Reykjavík
er komið. Þetta kemur meðal annars
fram í stuðningi við menningarmál,
s.s. ritun héraðssögu. Fyrh- norðan
voru menningarsjóðir við flest kaup-
félög, sem lögðu dijúgt til þessara
mála. Þetta kannast ég ekki við hjá
kaupfélagi Ámesinga. Þá má vera, að
gerð og þróun byggðar ráði nokkru
þar um. Héraðið er víðlent og Eyrar-
bakki, hinn gamli verslunarstaður,
dróst upp vegna hafnleysis á þriðja
tug aldarinnar. Hinn nýi höfuðstaður,
Selfoss, sem spratt upp eins og gor-
kúla á fjórða og fimmta áratugnum,
hefur öll einkenni hins nýríka og
markar það stefnu hans í þessum mál-
um.“
En þú hefur haldið þig hér sunnan
heiða?
„Já, hér eignuðumst við hjónin okk-
ar þriðja barn árið 1980, son, sem enn
er í hreiðrinu. Nú, svo byggðum við
hér. En til að gera langa sögu stutta
var ég kennari við Fjölbrautaskóla
Suðurlands í fjögur ár og skrifstofu-
stjóri Búnaðarbankans í Hveragerði í
fimm ár. Haustið 1990 varð ég skjala-
vörður við Héraðsskjalasafn Ames-
inga og hef tollað við það síðan.“
Meðan þú starfaðir við Búnaðar-
bankann í Hveragerði hefur þú vænt-
anlega fengið innsýn í atvinnulíf stað-
arins. Er það rétt, sem sumir segja,
að það hafi verið nokkuð brösótt
gegnum tíðina?
„Já, og má kannske segja að fyrir
því liggi söguleg rök. Fyrst var hér
stofnuð ullarverksmiðja árið 1902.
Hún starfaði í áratug, en fór þá á
hausinn. Síðan hefur gengið á ýmsu.
Ég hef svona verið að velta því fyrir
mér, að eyða ellinni í það að skrifa
gjaldþrotasögu fyrirtækja í Hvera-
gerði og byrja á fyrsta bindi. En því
má ekki gleyma, að í bankanum
kynntist ég því, hversu veggtraust
sumt fólk var í viðskiptum. Svo vora
aftur aðrir, sem bárust mikið á og allt
virtust eiga, en vora ekki alveg eins
traustir, þegar á herti.“
Nú láta sumir sig dreyma um virkj-
unarframkvæmdir norðan Hvera-
gerðis. Hvert er þitt álit á því?
„Þarna er verið að vekja upp gaml-
an draug. Það er oft svo, að þegar
draugar era vaktir upp eru þeir hálfu
illskeyttari en þeir voru, þegar þeir
vora kveðnir niður. Fyrir u.þ.b. fjöru-
tíu áram voru boraðar hér margar
holur. Þá var talað um, að hér risi
næsta stórvirkjun. Þetta urðu aldrei
nema skýjaborgir. I blöðum frá þess-
um tímum má sjá, að svo kalt hafi orð-
ið í gróðurhúsum, að þar hafi ekkert
sprottið, annað en frostrósir á ráðum.
Þó hafði þetta viss hlunnindi í för með
sér fyrir Hvergerðinga. Til dæmis
kom fyrir, að menn misstu heitt vatn
úr borholunum og út í Varmá. Þá gátu
menn gengið niður á árbakkana og
veitt soðinn silung. Fyrsta vorið mitt í
Menntaskólanum á Akureyri voram
við nemendui-nir stundum sendir á
örreytisholtin sunnan Akureyrar til
að planta trjám. Þai- er nú Kjama-
skógur. Ég er alveg sannfærður um,
að ef það sama hefði verið gert hér
norðan Hamars hefðum við nú skógi-
vaxið útivistarsvæði, fólki til unaðar
árið um kring. Nú vilja menn fara að
bora tilraunaholu í Grændal. Þessi
dalur er náttúraperla og það er út í
hött, að spilla honum með því að
leggja þangað veg fyrir fjöratíu tonna
trakka. Auk þess verður borunar-
mönnum fátt um svör séu þeir spm'ðir
í hvað þeir ætli að nota það rafmagn
sem þama mætti hugsanlega fá. Það
eina sem þeim er tamt á tungu er að
kalla náttúruverndarsinna öfgamenn,
rétt eins og menn verði óhjákvæmi-
lega öfgamenn af því einu að éta ekki
upp vitleysuna úr misvitram yfirvöld-
um.