Morgunblaðið - 02.07.2000, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 2. JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Sumarfrí
og ferðalög
fyrrí tíma
Eufemia og Jens Waage um það leyti sem farið var að Gullfossi og Geysi.
Geyisgos, mynd úr lllustreret Tidende 1875.
Hótel Reykjavík var gististaður margra ferðamanna á ofanverðri 19. öld.
Nú er hásumar og
' fólk þyrpist í sumar-
leyfi ogferóalög um
land allt. Fólkfyrri
tíma reyndi líka aó
komast í feröalög.
Guðrún Guðlaugs-
dóttir skoóaöi heim-
ildir um þaö efni og
ræddi vió Margréti
' Guójónsdóttur
þjóðfræóing sem
gert hefur athugun á
gisti- og greióasöl-
umálum á fyrri
hluta 20. aldar.
Náttúruhamfarimar að
undanfömu hafa orðið
til þess að beina sjón-
um manna meir að for-
tíðinni en þeir gera ella
í dagsins önn. Rifjað er upp aftur og
aftur hvernig ástandið var á jarð-
skjálftasvæðum sunnanlands árið
1896 og 1912. Ljósmyndir af fólki og
húsakostifrá þessum tíma hafa verið
birtar - allt verður þetta til þess að
hugurinn leitar í ríkari mæli til for-
feðranna og lífskjara þeirra. Og af
því að við sem nú örkum um þetta
land emm öll sem óðast að fara í
sumarfrí, ýmist til útlanda eða hing-
að og þangað um ísland, þá veltir
maður vöngum yfir sumarleyfum
fólksins sem byggði landið fyrir
. hundrað ámm - hvemig vom þau?
Ferðalag Eufemíu Waage og
fleira fólks vorið 1903
í stuttu máli þá þættu þau harla
snautleg í dag. Afar fátt fólk fór í
neins konar sumarleyfisferðir fyrir
hundrað ámm. Öðm hvora rekst
maður þó á lýsingar á sumarleyfis-
ferðum í ævisögum og frásögnum
löngu liðins fólks. Ég las t.d. um dag-
inn frásögn af skemmtiferð sem
nokkrar ungar manneskjur fóm í
vorið 1903. Þama var raunar fólk á
ferð sem sumt varð síðar þjóðþekkt,
svo sem
Eufemía Indriðadóttir, sem segir
söguna, maður hennar Jens Waage
4 og Guðmundur Finnbogason síðar
landsbókavörður. Ferðinni var heitið
austur að Gullfossi og Geysi. Áður
hafði Eufemía ferðast austur i sveit-
ir, á Þingvöll og suður með sjó. Farið
var á hestum og gist fyrstu nóttina á
Þingvöllum. „Þar lágum við öll í einni
breiðu, í flatsæng á gólfinu,“ segir
Eufemía í ævisögu sinni, Lifað og
leikið. „Við vomm ellefu að tölu og
fáir bæir höfðu rúm fyrir svona stór-
an hóp. Stúlka úr Reykjavík hafði
brennt sig á fæti við Geysi og lá í
Austurhlíð þegar hópinn bar að
garði, þótti aðkomufólkinu hún frem-
^ ur syfjuleg. Gleðskapurinn og kátín-
an vom á hæsta stigi um nóttina,
þótt allir væm ódmkknir. Vomm við
þá alltaf að þagga niður hvert í öðra,
tala um það að við skyldum muna eft-
ir að stúlkan lægi veik þarna inni, en
það var alltaf sama svarið við þeim
áminningum. Það er alveg óhætt -
hún sefur.“
Morguninn eftir fór hópurinn að
Geysi. Guðmundur Finnbogason
hafði farið á undan að Geysi og beið
þar ásamt Þorgrími nokkmm Gud-
mundsen sem var fylgdarmaður
enska rithöfundarins Hall Caine.
„Þegar við riðum í hlað á Geysi, þá
stóðu þeir Guðmundur og Þorgrímur
fyrir utan húsið og geltu allt hvað af
tók. Vom þeir báðir listamenn í því.
Hall Caine sendi menn á fund hóps-
ins frá Reykjavík og vildi láta okkur
skjóta saman í sápu til að setja í
Geysi svo hann gysi, var Caine þó
forríkur en víst afar naumur á fé.
Hann var síðar sama
dag á gangi úti með
mikið af Havanavindl-
um sem hann lét bjóða
konunum en ekki körl-
unum - þeir hefðu ver-
ið vissir með að þiggja
þá,“ segir Eufemía.
Jens maður hennar
taldi konumar hafa
farið heimskulega að
ráði sínu að þiggja ekki
vindla og gefa þá síðan
karlmönnunum í hópn-
um sem margir vom
miklir tóbaksmenn.
Þau gistu svo að Geysi
um nóttina, settu sápu
í hverinn og fóra svo að
Gullfossi. Svo fór að
Geysir gaus áður en þau komu til
baka svo Caine hafði not af gosinu en
hópurinn ekki. Næstu nótt gisti fólk-
ið aftur við Geysi en varð ekki
svefnsamt heldur var að hlaupa upp
úr rúminu alla nóttina því dynkirrúr
gengu í hvemum þótt hann gysi ekki
meira að sinni.
Næstu nótt sváfu þau öll í hlöðu í
Skálholti en fengu að borða hjá
Skúla lækni Ámasyni sem þar bjó
þá. Kvöldið eftir vom allir ferjaðir
yfir með Öndverðamesfeijunni og
ætluðu að Armóti en þar hafði þá
taugaveiki komið upp svo hópurinn
varð að gista í elstu hlöðu Ár-
nessýslu. Hlaðan var full og lítið
pláss fyrir fólkið nema rétt framan
við hlera nokkum. „Þar hírðist
ferðafólkið og var það einhver kald-
asta nótt, sem ég hef lifað. Þakið var
svo götótt að sá í heiðan himininn og
við sváfum rétt frammi við opið á
hlöðunni. Er mér minnisstætt,
hvemig tennumar í manninum mín-
um glömmðu alla nóttina. Daginn
eftir komust þau öll til Reykjavíkur
og var alla tíð síðan minnisstætt hve
skemmtilegt ferðalag þetta hefði
verið. Guðmundur Finnbogason
sagði oft síðar við mig að þetta hefði
verið sú skemmtilegasta ferð, sem
hann hefði nokkm sinni farið.“
Þau Eufemía, Guðmundur og sam-
ferðafólk þeirra gisti sannarlega
ekki á neinum stjörnuhótelum og
hætt er við að fáir gististaðir hafi þá
verið til á landinu sem myndu upp-
fylla lágmarkskröfur sem ferðafólk
gerir til gististaða í dag.
Gisti- og greiðasala
á fyrri hluta 20. aldar
Margrét Guðjónsdóttir þjóðfræð-
ingur hefur rannsakað gisti- og
greiðasölu á fyrri hluta 20. aldar.
„Finna má greiðasölustaði í öllum
landshlutum á fyrri hluta aldarinnar
og á sumum stöðum var líka hægt að
fá gistingu,“ sagði Mar-
grét er blaðamaður
ræddi við hana um
rannsóknina sem hún
hefur verið að gera á
gisti- og greiðasölustöð-
um í sveitum landsins á
fyrrnefndu tímabili.
„Forsendur þess að
sala á veitingum og
gistingu hófst vora mis-
munandi eftir bæjum.
Fimm ástæður vom
helstar fyrir greiða;
söluhlutverkinu. í
fyrsta lagi vom sumir
bæir í alfaraleið nálægt
erfiðum fjallvegum, t.d.
Bakkasel í Oxnadal,
Kolviðarhóll í Ölfusi og
Fomihvammur í Norðurárdal. I
öðra lagi var um að ræða staði sem
vora sérstakir fyrir óvenjulega fagra
náttúm og drógu að sér ferðafólk,
eins og t.d. Hreðavatn í Norðurárdaí
og Ásólfsstaðir í Gnúpverjahreppi. í
þriðja lagi var nálægð staða við gjöf-
ular laxveiðiár landsins eins og
Lækjamót í Víðidal og Norðtunga í
Þverárhlíð. í fjórða lagi vom þetta
staðir þar sem menn þurftu að skipta
um farartæki, svo sem Amgerðar-
eyri við ísafjarðardjúp, Hraunsnef í
Norðurárdal og Egilsstaðir á Völlum
og loks ber að geta um bæi á gömlu
póstleiðunum eins og Stað í Hrúta-
firði og Grímsstaði á Fjöllum.
Rmm stjarna
hótel í sveit
Norðtunga gegndi sérstöðu meðal
þessara staða flestra því þar má
segja að menn kæmu strax um 1900 í
sumarfrí. Reksturinn hófst þar fyrir
1890 og þangað komu helstu emb-
ættismenn landsins til hvíldar og
enskir lávarðar dvöldu þar við veið-
ar. Norðtunga var hástéttahótel í
sveit - einskonar fimm stjarna hótel
þeirra tíma. Þar mátti vinnufólk
aldrei ganga inn um sömu dyr og
gestir og sagt var að stofustúlkumar
mættu ekki koma nálægt fjósinu.
Þegar gestir vom að skemmta sér á
kvöldin þá fékk vinnufólk ekki að
vera með, sem þekktist þó á öðmm
greiðasölubæjum, t.d. á Ambjargar-
læk í Þverárhlíð. Ásólfsstaðir
gegndu helst hlutverki sumarleyfis-
hótels eins og við þekkjum þau í dag.
Þar var byggt sérstakt gistihús 1928
og þangað sótti fólk er frá leið úr öll-
um stéttum þjóðfélagsins allt til árs-
ins 1951.“
- Var verðlag á þessum stöðum
mjögmisjafnt?
„Já, mér sýnist svo en get ekki
svarað því frekar þar sem ég hef því
miður ekki getað lokið rannsóknum
mínum á þessu athyglisverða efni
vegna fjárskorts.“
Orlofsferðir fyrri alda
Sumarfrí er raunar ekki nýtt fyrir-
brigði í íslensku þjóðlífi. Það vom þó
ekki heldri mennimir sem fóm í
sumarfrí á fyrri öldum heldur frem-
ur vinnufólkið sem átti rétt á svoköll-
uðum orlofsdögum. Þetta áttu að
vera nokkurs konar kynnisferðir en
snemst oftar en ekki upp í hálfgerð-
ar sníkjuferðir. Það vom frekar kon-
ur en karlar sem fóm í orlofsferðir.
Venjulega var farið í þessar ferðir á
haustin. Mátti þá sjá heila hópa af
gangandi konum og einstöku karl-
menn á slæðingi með. Venjulega
vora orlofskonur þijár nætur - vom
þær nefndar orlofsnætur. Þegar þær
fóra að sýna á sér fararsnið, en fyrr
ekki, vom þær nokkurn veginn bún-
ar að tala út. Við komuna höfðu þær
gefið heimilisfólki orlofsgjafir en
þegar þær vom búnar að ræða málin
var húsmóðurinni orðið harla vel
kunnugt um alla hagi orlofskonunn-
ar og líka hvað hana vanhagaði helst
um - því æ sér gjöf til gjalda. Þegar
karlmenn fóm orlofsferðir var miku
minna um gjafir enda fóra þeir yfir-
leitt að finna aðra karlmenn. Orlofs-
ferðir þessar lögðust af í flestum
sveitum um og eftir 1870, segir og í
íslenskum þjóðháttum Jónasar frá
Hrafnagili.
ísland var orðið ferða-
mannaland á 19. öld
En það vora fleiri en íslendingar
sem ferðuðust um landið. Útlending-
ar komu hingað æ fleiri eftir því sem
á 19. öldina leið. Sumarliði ísleifsson
sagnfræðingur segir í riti sínu ísland
framandi land, að túrismi hafi náð til
Islands á síðari hluta 19. aldar. Þá
urðu almennir ferðamenn fjölmenn-
astir meðal erlendra gesta hér á
landi. Fyrir hundrað ámm var Is-
land orðið þekkt sem ferðamanna-
land. í tímaritinu The Danish Export
Review frá 1896 - sama árinu og
Suðurlandsskjálftinn reið yfir - er
rætt um sérkennilega fegurð lands-
ins og fmmstæða háttu og siði
íbúanna. Þá er getið hins sérkenni-
lega ferðamáta að fara um á hestum,
þetta þótti fóllri sem vant var að sitja
i jámbrautarlestum eða gufuskipum
harla forvitnilegt. Vafalaust hafa þó
margir óskað sér í jámbrautirnar
þegar illa viðraði á þá uppi á íslensk-
um fjöllum.
Aðstæður höfðu þó batnað talsvert
til að ferðast innanlands á þessum
tíma, akfær vegur kominn til Þing-
valla og fyrstu brýr höfðu verið smíð-
aðar. Samkvæmt tillögu Handbook
for Trawellers frá 1893 átti ferð til
Margrét Guðjóns-
dóttir þjóðfræðingur.