Morgunblaðið - 21.12.1986, Blaðsíða 56

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 1986
56
S------—--------—--------------------------------------------------------------------------------------------------------- I
Þ
að sem ef til vill
er helst einkenn-
99 MT andi fyrir skap-
gerð og sálarlíf' íslendinga er
baráttueðlið. Þetta stafar sjálf-
sagt af því hversu erfið lífsbarátt-
an hefur verið gegnum aldimar,
en íslendingar eru alltaf að beij-
ast. Þeir líta’svo á að lífið hljóti
að vera erfitt og það þurfi að slást
fyrir rétti sínum. Afleiðingarnar
eru bæði góðar og slæmar. Góða
hliðin er sú að það er mikill kraft-
ur í íslendingum og þeir eru sífellt
til í að prófa eitthvað nýtt. Þar
er áberandi munur á okkur og til
dæmis hinum Norðurlandaþjóð-
unum sem eru mun íhaldssamari
og varkárari. Á hinn bóginn leiðir
' þotta baráttueðli oft til þess að
við förum að slást við aðra, alveg
að ósekju. Islendingar eiga stund-
um bágt með að setja sig í spor
annarra og skilja hvemig þeir
Guðfinna Eydal og Álfheiður Steinþórsdóttir, höfundar bókarinnar Nútímafólks.
að stóríjölskyldan sé liðin undir
lok þá eru oft þijár kynslóðir í
heimili á íslandi og bönd við for-
eldra og böm em töluvert sterkari
en annars staðar. Böm em til
dæmis iðulega styrkt til náms hér
fram undir þrítugt en slíkt þætti
víðast fráleitt. Það er líka athygl-
isvert að í hvert sinn sem einhver
er lagður inn á stofnun með geð-
ræn eða sálræn vandamál, þá er
fyrsta spurningin sem starfsfólkið
spyr alltaf sú sama: hvemig er
fjölskyldumálunum háttað, hvem
á hann eða hún að? Þessi spurn-
ing er fremur neðarlega á blaði
í nágrannalöndunum. Það segir
sig sjálft að vitaskuld er það að
flestu leyti jákvætt að fjölskyldu-
böndin séu svona sterk, en það
getur líka leitt til vandamála.
Stundum eiga börn erfitt með að
öðlast sjálfstæði gagnvart for-
eldmm sínum, þau verða ekki
fullorðin í raun fyrr en eftir dúk
„íslendingar eru sífellt að berjast“
skynja hlutina. Ef lífið gengur
ekki nógu vel þá líta íslendingar
líka gjarnan svo á að eina ráðið
sé að beijast meira og betur, en
kjósa síður að leita til annars fólks
um aðstoð. Hver er næstum sjálf-
um sér. Þetta veldur svo þeirri
vamarstöðu sem svo algengt er
að íslendingar séu í.“
Ofangreint er haft eftir þeim
Guðfinnu Eydal og Álfheiði Stein-
þórsdóttur, sálfræðingum, en þær
hafa nú skrifað bók um persónu-
leg vandamál fólks og heitir hún
Nútímafólk í einkalífi og starfi.
Þær Guðfinna og Álfheiður hafa
um árabil skrifað greinar í blöð
um þessi málefni og reka nú Sál-
fræðimiðstöðina svonefndu, svo
þær ættu að vera öllum hnútum
kunnugar.
I bókinni taka þær fyrir flestar
hliðar mannlegra samskipta: fjöl-
Sálf ræðingarnir Guðfinna Eydal og Álfheiður Steinþórs-
dóttir hafa skrifað bók um nútímafólk í einkalífi og starfi
skyldulíf, ástina, sambúð, kynlíf,
bameignir, bamleysi, fjölskyldu-
eijur, afbrýðisemi, skilnað,
fjamhjáhald og þannig mætti
lengi telja. Þær fullyrða að mikil
þörf hafi verið á svona bók.
„Fólk sem leitar til okkar eða
við höfum rætt við á öðrum vett-
vangi hefur margoft kvartað
undan því að geta ekki leitað til
svona bókar þegar eitthvað kem-
ur upp á. Það hefur oft ótrúlega
mikið að segja að lesa um vanda-
málin, því að öðrum kosti hneigj-
ast menn iðulega til þess að álíta
að það sé eitthvað athugavert við
þá persónulega. Þeir hafí ekki
staðið sig nógu vel. Það er auðvit-
að fjarri öllum sanni. Við lendum
öll í persónulegum hremmingum
einu sinni eða oftar á lífsleiðinni
og það er mikil stoð að vita að
slíkt er ekkert einsdæmi, heldur
þvert á móti óhjákvæmilegur
fylgifiskur lífsins," sögðu þær
Álfheiður og Guðfínna.
Þær sögðu ennfremur að þrátt
fyrir að Islendingar væru oft ein-
rænir og lokaðir þá virtist sem
þeir væru að sætta sig við þá til-
hugsun að stundum þyrfti að leita
aðstoðar þegar á bjátaði.
„Þetta er einkum og sér í lagi
eftirtektarvert með karlmenn.
Fyrir bara þremur árum var hlut-
ur karlmanna sem komu til okkar
í Sálfræðimiðstöðinni ekki nema
svona fimm prósent. Nú er hlutur
þeirra kominn upp í fjörutíu pró-
sent. Þetta er mjög jákvætt. Það
er alltaf til bóta að leita þekking-
ar á vandamálunum, hver svo sem
þau eru.“
Auk baráttueðlisins sögðu þær
Guðfinna og Álfheiður að það sem
einkenndi Islendinga mest væru
fjölskylduböndin, sem væru mun
sterkari en hjá helstu nágranna-
þjóðum okkar.
„Tengslin við íjölskylduna eru
mjög greinilega miklu nánari en
á Norðurlöndunum og í Vestur-
Evrópu. Þrátt fyrir allt tal um
og disk og kannski aldrei. Það
er oft auðvelt að varpa allri
ábyrgð á fjölskyldu sína en tak-
ast ekki á við hana sjálfur. Svo
er það líka einkennandi fyrir
íslenskt fjölskyldulíf hversu flókið
það er. Stjúpfjölskyldur alls konar
eru mjög algengar og oft er elsta
barnið á heimilinu ekki afkvæmi
beggja hjónanna. Þetta víxlast
svo á allan hátt, þannig að stund-
um höfum við gripið til þess ráðs
— þegar fólk kemur til okkar með
alvarleg fjölskylduvandamál — að
teikna hreinlega upp kort af fjöl-
skyldunni, svona eins og ættar-
tölu. Það er oft merkilegt hvað
einföld ráð á borð við þetta geta
hjálpað fólki að horfast í augu
við vandamálin, þó það leysi nátt-
úrlega ekki neitt.“
Vegna þeirra séreinkenna ís-
lendinga sem þær Guðfinna og
AFBRÝÐISEMIN
Kaf li úr bók Álf heiðar og Guðfinnu
Maðurinn líkist öðrum dýrum
að því leyti að honum er eðlislægt
að veija sig fyrir aðsteðjandi hætt-
um. Áfbrýðisemi er að grunni til
eðlislæg viðbrögð við vissum teg-
undum ótta. Skynjun okkar á
sjálfum okkur og afstaða umhverf-
isins sem við búum í ákvarða síðan
reglur um hvenær við finnum ótta
og hvernig við bregðumst við hon-
um. Afstaða einhvers samfélags
getur verið sú, að karlmenn á miðj-
um aldri geti ekki staðist ungar
og fallegar konur. Þess vegna get-
ur miðaldra eiginkona fundið til
ótta og afbrýðisemi, þegar ung og
glæsileg stúlka er ráðin á vinnu-
stað eiginmannsins.
Þessi eðlislægu vamarviðbrögð
okkar koma strax fram í bernsku
og styrkjast oft af lífsreynslu okk-
ar. Fyrsta reynslan er oft tengd
móður, sem bamið er í nánu sam-
bandi við. Fljótlega kemur pó í ljós
að barnið situr ekki eitt að móður
sinni. Það verður að deila henni
með öðrum, föður og oft systkin-
um. Það kemst smám saman að
því að þó það sé háð foreldri getur
það ekki stjórnað né haft aðgang
að þessu foreldri eftir þörfum. Það
vekur afbrýðisemi í garð þeirra
sem fá að njóta umhyggjunnar og
fá þá athygli sem barnið vill sjálft.
Það verður að aðlaga sig kröfum
sem gerðar em til þess í fjölskyld-
unni um að vera ekki of háð öðmm,
og að hafa ekki vald yfir tíma og
tilfínningum annarra. Fyrir hvern
og einn er þessi reynsla ólík. Sá,
sem hefur fundið mikilvægi sitt í
fjölskyldunni, hefur ekki mikla til-
hneigingu til að vera afbrýðisamur
seinna meir. Sá sem hefur verið
yfírgefínn á viðkvæmum aldri eða
ýtt til hliðar í íjölskyldunni finnur
oft til mikillar afbrýðisemi síðar.
Eijur systkina og samkeppni um
athygli foreldranna koma fyrir í
öllum fjölskyldum. Mjög er
misjafnt hvernig tekið er á þeim
málum. Það getur haft áhrif á
hvort þau finna fyrir afbrýðisemi
á fullorðinsárum og hvaða við-
brögð þau sýna.
Afbrýðisemi í
byrjun sambands
I byijun ástarsambands er af-
brýðisemi mjög algeng. Áhugi
hvors á öðru er mikill og tilfinning-
ar heitar. Þau eru óöiugg hvort
um annað af því að þau þekkjast
ekki nógu vel ennþá. í fæstum til-
vikum búa þau saman og vita því
ekki hvað hitt hefur fyrir stafni á
milli þess sem þau hittast. Þá get-
ur afbrýðisemi átt greiðan aðgang
að huganum og ímyndanir farið
af stað. Slík afbrýðisemi hverfur
gjaman með tímanum, þegar fólk
hefur kynnst nánar og sambandið
er komið á fastan grunn.
Stundum má sjá hvernig reynt
er að vekja afbrýðisemi hins í þeim
tilgangi að prófa tilfínningar hans.
Þá er sá sem prófar oft óöruggur
um þessar tilfinningar og vill vekja
sterka svörun sem staðfestir mikil-
vægi sambandsins. Þetta gerir
hann ef til vill með því að tala um
vini og starfsfélaga af hinu kyninu
á þann hátt að hinn fari að gruna
ýmislegt, eða að sýna öðrum mik-
inn áhuga þegar ástvinurinn er
viðstaddur. Takmarkið getur verið
að vekja áhuga maka á samband-
inu með því að gera hann afbrýði-
saman. Áhrifin verða þó oftar þau
að sá afbrýðisami verður hvekktur
og finnst hann niðurlægður. Hann
verður tortrygginn og reynir að
veija sig. Oft leikur hann þá sama
leikinn sjálfur og parið fjarlægis æ
meir þá upphaflegu hlýju og ást
sem þau óskuðu eftir.
Hvernig afbrýðisemi?
Það er mikilvægt að greina
hvers konar afbrýðisemi er um að
ræða í hveiju tilviki. Þá er átt við
hvort rætur afbrýðisemi eru þær
að einstaklingurinn óttist að verða
útundan og ýtt til hliðar, eða hvort
hann er haldinn djúpri og varan-
legri hræðslu við að vera hafnað
tilfinningalega. Það er mikilvægt
að gera þennan greinarmun. Fyrri
gerðin er algeng og eðlileg við-
brögð í samskiptum, en hin síðari
er gjarnan mun alvarlegra eðlis
hvað varðar orsakir og afleiðingar
fyrir samband makanna.
Að vera útundan
Flestir makar þekkja þá tilfinn-
ingu að finnast þeir vera útundan.
Makinn og þriðji aðili eða fleiri
eiga eitthvað sameiginlegt, sem
útilokar eiginmanninn eða eigin-
konuna sem finnst sér þá ofaukið.
Hann eða hún er gleymd og ekki
til fyrir hinum þá stundina. Þessi
reynsla er mjög algeng og getur
vakið afbrýðisemi um stundarsak-
ir, án þess að sá sem fínnur þessa
tilfinningu láti hana í ljós. Flestir
reyna að laga sig að samskiptum
makans við aðra og líta á það
raunsæjum augum, að hvor um sig
hafi slíkan áhuga. Það getur verið
óþægilegt um stundarsakir að
starfsfélagar keppist um að dansa
við konuna sem skemmtir sér vel
eða að horfa á manninn sinn sitja
mestallt kvöldið og ræða við sömu
konuna í boði. Afbrýðisemin hverf-
ur gjarnan úr huganum þegar
atvikið er liðið. Sumir finna ef til
vill þörf til að fá útrás fyrir tilfinn-
inguna og ganga úr skugga um
að ekki hafí verið um neina ógnun
að ræða, með því að segja: „Ég
skil ekki hvað þú gast setið lengi
og rætt við Jónu í kvöld.“ Ef mak-
inn gefur skýringu á innihaldi
samtalsins eða gefur á annan hátt
til kynna að Jóna hafi ekki höfðað
sérstaklega til hans, er afbrýðisem-
in gjarnan á bak og burt.
Þegar afbrýðisemi
verður vandamál
Afbrýðisemi verður vandamál í
sambúð hjóna þegar annað verður
að staðaldri miður sín eða fer í
uppnám yfir að hitt eigi samskipti
við einhveija ákveðna einstaklinga
af hinu kyninu. Makinn sjálfur og
aðrir í umhverfinu telja samskiptin
eðlileg og það er því aðeins sá af-
brýðisami, sem túlkar þau á
þennan veg. Slík afbrýðisemi
minnkar oft ekki að neinu marki,
þótt hjón hafi búið saman í mörg
ár, og ekkert hafi gerst sem styrki
hana. Hvað býr að baki slíkum
ótta? I sumum tilvikum er um að
ræða ótta við álit annarra. Þá er
sá afbrýðisami oft mjög næmur
og viðkvæmur fyrir því, hvað öðr-
um finnst um hann og tekur nærri
sér öll merki um að hann sé van-
metinn. Hann stjórnast af því sem
hann heldur að öðrum finnist um
hann. Karlmaður gæti því hugsað
þegar kona hans er mjög lífleg í
boði og dansar við marga af vinun-
um, að „ef til vill finnst hinum
karlmönnunum að ég sé eitthvert
aukanúmer í sambandinu og hafi
ekkert yfir henni að segja“. Eða
ef karlmaðurleikur á als oddi við
fallegar konur, þá hugsar konan
hans: „Hvað ætli vinirnir haldi um
mig, að eiga svona mann? Ef til
vill fara þeir að velta fyrir sér
hvort hann sé óánægður í hjóna-
bandinu.“ Ef sterk vanmetakennd
er fyrir hendi hjá þeim afbrýðisama
getur hann óttast mjög að öðrum
finnist lítið til hans koma. Þessi
tegund afbrýðisemi tekur því mest
mið af viðbrögðum annarra.
Vantraust og
tortryggni
Alvarlegri gerð afbrýðisemi
byggist á djúpu óöryggi hjá ein-
staklingnum sjálfum. Hann er
hræddur um að missa tökin á sam-
bandinu og hefur knýjandi þörf
fyrir að halda utan um fjölskylduna
og heimilið. Hann vantreystir bæði