Morgunblaðið - 26.02.1984, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 1984
39
urðu stopulir, meðan á 7 ára stríð-
inu milli Dana og Englendinga
stóð (1807—1814), varð jarðepla-
ræktun fyrst almenn um land allt.
Er Lever kaupmanni þakkað hve
ræktun 6x um Eyjafjörð. Þetta ár
voru jarðepli tekin upp úr garði
lævers 4. ágúst og þótti snemmt.
Ýmsir prestar og prófastar á Víði-
völlum, Þorvaldur Sivertsen um-
boðsmaður í Hrappsey, Ólafur
prófastur Sivertsen í Flatey
o.m.fl.“
Hannes Þorsteinsson skrifar í
fyrrnefndri grein um sögu kartöfl-
unnar: „Hér á íslandi jókst rækt-
un kartaflna töluvert á 19. öldinni.
Fyrsti fjórðungur aldarinnar var,
eins og allir vita, mjög óhagstæð-
ur og erfiður landsmönnum. Þá
voru stundum mikil ísaár og harð-
indi og svo bættist þar ofan á sigl-
ingaleysið á styrjaldarárunum
1807—1814. Var þá oft svo mikill
bjargarskortur, að menn urðu að
nota til matar söl, fjallagrös, sjáv-
arþang og hvannir, holtarætur,
skinn o.fl., sem hvorki mun hafa
þótt kjarngóð fæða né sælgæti.
Við öll þessi vandræði fóru augu
margra að opnast fyrir því, hvaða
þýðingu garðræktin getur haft, og
menn sáu það, að þeir sem stund-
uðu hana nokkuð, komust betur af
en hinir. Fór jafnvel svo, að þeir,
sem áður höfðu skopast að garð-
yrkju og káláti, játuðu misskiln-
ing sinn og hvöttu nú til að auka
garðyrkjuna. Sennilega hefur það
líka orðið mörgum hvatning til
kartöfluræktar, er það .spurðist
hve Lever verslunarmanni á Ak-
ureyri heppnaðist kartöfluræktin
... Ýmsir prestar og framfara-
bændur og aðrir merkismenn ís-
lenskir studdu á þeim tímum einn-
ig mjög svo mikið að aukinni garð-
og kartöflurækt, svo sem Pétur
próf. Pétursson á Víðivöllum,
Þorvaldur Sivertsen umboðsmað-
ur í Hrappsey, ólafur próf. Siv-
ertsen í Flatey o.fl. o.fl., sem of
langt yrði að telja upp hér. En
afleiðingarnar af starfi þessara
manna urðu þær að tala matjurta-
garða á öllu landinu sem árið 1804
var eftir skýrslum 193, var orðin
1194 árið 1810, 1659 árið 1813 og
3466 árið 1817. Svo fækkar og
fjölgar görðunum á víxl árin þar
eftir. Árið 1858 eru þeir taldir
flestir eða 7442. Sama er að segja
um kartöfluupppskeruna, eins og
hún er talin fram. Hún er mjög
misjöfn ár frá ári; en tekin sem
heild vex hún mikið. Skýrslurnar
um þetta munu þó naumast vera
áreiðanlegar."
Um þetta leyti verður vart kart-
öflusýki. Samkvæmt heimildum
dr. Sturlu varð hennar fyrst vart
1852, einkum á dönsku útsæði.
Kartöfluræktunin hafði þá aukist
að mun og voru margir kartöflu-
garðar í notkun í Reykjavík. Og
1875 segir hann: „Frá árunum
1860 hafði kartöfluræktunin verið
í hálfgerðri afturför, en fór nú enn
að færast í aukana."
Hvað sér Þorvaldur Thoroddsen
á ferðum sínum um landið á þess-
um árum? Það er fróðlegt að at-
huga. Þegar hann nefnir kartöflu-
rækt, virðist það helst til að segja
frá því að illa gangi á hrjóstrug-
ustu stöðunum á landinu að rækta
kartöflur, sem e.t.v. má leyfa sér
að túlka sem svo að ekki sé í frá-
sögur færandi annað. Hann getur
þess t.d. 1882 að bóndinn á
Grímsstöðum á Fjöllum hafi reynt
að rækta kartöflur, en mistekist
því klaki fari svo seint úr jörðu
þar. Undirvöxturinn varð of lítill.
Aftur á móti segir hann 1886 að
Barðaströndin sé ágætlega fallin
til jarðeplaræktar, í sendnum
jarðvegi móti sólu, enda sé þar að
tiltölu mikil kartöflurækt. Árið
eftir er hann í Reykjafirði, þar
sem er hverahiti og talar um stór-
an kartöflugarð við lækinn við sjó-
inn. 1889 kemur hann að Lofts-
stöðum í Árnessýslu, þar sem
kartöflur þroskast mjög vel í
sandinum, og hafi menn mikinn
styrk af garðrækt f því byggðar-
lagi. Ekki kveðst hann hafa séð
nema tvo kartöflugarða á Langa-
nesi, sem ekki sé vel fallið til garð-
ræktar. Á Skeggjastöðum er þó
kartöflugarður og heppnast allvel.
Er það nyrsti jarðeplagarður á
Langanesströndinni og í Þistil-
firði. En þegar Þorvaldur ríður
1896 frá Akureyri í Fnjóskadal,
sér hann garða við laugar á Reykj-
um, sem sprettur vel í.
„Ávöxtur kvað vera 20-faldur.
Þyngsta kartaflan sem fékkst þar
1895 var eitt pund, en margar voru
hálft pund.“
í Hindisvík yst á Vatnsnesi eru
„kartöflugarðar góðir, enda er
garðurinn ágætlega hirtur, annars
gengur illa með kartöflurækt á
nesinu, veðurlag er þar oft kalt og
hráslagalegt". Staddur í Fljóts-
tungu í Borgarfirði skrifar Þor-
valdur: „Sá bær stendur utan í
hálsenda, rúma 220 m yfir sjó.
Rófur þroskast þar vel, en kartöfl-
ur mjög illa, sem þó tímgast vel og
vaxa um alla Hvítársíðuna og
Hálsasveit."
Kartöflusýkin er orðin algeng
við Faxaflóa um 1890, einkum á
votviðrasumrum. Aðalfrömuður
garðræktarinnar um þetta leyti er
Schierbeck landlæknir. Hann stóð
m.a. fyrir stofnun Garðyrkjufé-
lagsins 1885. Og 1899 stofnaði
Búnaðarfélag íslands tilraunastöð
í Reykjavík. En árið eftir hóf Ein-
ar Helgason skipulagðar tilraunir
með ýmis kartöfluafbrigði. Tókst
mikið að kveða niður kartöflusýk-
ina á fyrstu fimm árum 20. aldar-
innar, bæði með því að breyta til
með útsæði og eins með því að tína
hinar sjúku frá með meiri ná-
kvæmni en áður. Fyrsta úðun
gegn kartöflumyglu var gerð á
Stokkseyri 1919 og þótti gefast vel.
Og nú fara að koma nýjar og hent-
ugri tegundir. 1920 sendi Land-
búnaðarháskóli Norður-Skotlands
hingað kartöfluafbrigðið Kerrs
Pind, sem hér var kallað Eyvind-
Um sveitir voru matjurtagarðar gjarnan í hlaðvarpanum, og þar ræktaðar kartöflur. Hér er Fremri Háls í Kjós.
Peningahúsin að bæjarbaki og kálgarðurinn framan við húsið. Myndina tók Sigfús Eymundsson.
Uppskera í kartöfluræktarhéraðinu mikla, Þykkvabænum.
ur. Var það talið uppskerumikið
og ekki næmt fyrir kartöflumyglu.
1930 fékk Kelemenz á Sámsstöð-
um sent kartöfluafbrigðið Gull-
auga frá Holti við Tromsö í Nor-
egi. 1942 var lokið úrvali úr rauð-
um íslenzkum kartöflum, sem
Ólafur Jónsson ráðunautur hafði
hafið 1936. Reyndist það óvöldu
tegundinni miklu fremra að upp-
skeru og jafnara að stærð og
grassprettu, að því er fram kemur
í grein Sturlu Friðrikssonar.Var
það kallað ólafsrauður. Þannig
jukust möguleikar kartöflurækt-
enda til að ná árangri mjög er
komið var fram á 20. öldina.
Kartöfluframleiðsla lands-
manna hefur allt fram á þennan
dag farið fram að nokkru leyti í
heimilisgörðum og sú ræktun hef-
ur verið þýðingarmikil fyrir þjóð-
ina til neysluaukningar og gjald-
eyrissparnaðar og mun verða um
ókomin ár, þótt atvinnugarðrækt
á ekrum sé nú stunduð i stórum
stíl í veðursælustu sveitunum, þar
sem notaðar eru stórvirkar vélar
við framleiðslustörfin, eins og það
er orðað í Matjurtabók Garð-
yrkjufélags íslands. Lýkur þar
með þessari lauslegu samantekt,
þar sem stiklað er á stóru, en ætti
þó að gefa þeim sem áhuga hafa
hugmynd um framgang kartöfl-
unnar í þessu landi í 225 ár. Hún
hefur lengi verið búbót í erfiðu
landi. (E.Pá. tók saman.)
Jón Óskar Hafsteinsson við eitt verka sinna. Morgunbi»«i6/Friíþjófur.
^000**
Kjarvalsstaðir:
Jón Oskar Hafsteins-
son sýnir 38 málverk
JÓN ÓSKAR Hafsteinsson mynd-
listarmaður opnar sýningu á 38 mál-
verkum að Kjarvalsstöðum klukkan
þrjú í dag. Jón Óskar hefur undan-
farin þrjú ár stundað nám í New
York við School of Visual Arts og var
einn af 12 nemendum skólans sem
hlutu heiðursútskrift, auk þess sem
hann fékk fyrstu verðlaun úr sér-
stökum minningarsjóði skólans. Jón
Óskar stundaði áður nám í Mynd-
lista- og handíðaskóla íslands. Öll
verk sýningarinnar eru unnin á sl.
tveimur árum.
„Þessar myndir á sýningunni
eru unnar með blandaðri tækni,
eins konar sambland af ljósmynd
og málverki," segir listamaðurinn
um verk sín. „Ég hef bæði gert það
að kópiera fyrst stórar ljósmyndir
og mála ofan í, og eins hitt, að
hálfpartinn snúa málverkinu við,
mála með akríllitum líkama, and-
lit og föt fólks og taka síðan
ljósmynd af.“
Þetta er fyrsta einkasýning
Jóns Óskars, en hann hefur sýnt á
samsýningum víða, í New Ýork,
Japan og Belgíu. Sýningin á
Kjarvalsstöðum stendur til 11.
mars.
Ný skiptinemasam-
tök hefja starfsemi
„ÞESSI samtök eru að verða hálfrar
aldar gömul og eru upphaflega stofn-
uð í Svíðþjóð. Sænskir menntamála-
frömuðir tóku þá að beita sér fyrir
því að sænskir unglingar ættu kost á
námsdvöl í öðrum Evrópulöndum.
Bandaríkin komu síðan inn í mynd-
ina 1975 og síðan Kanada, og þang-
að er ætlunin að senda skiptinema
til ársdvalar,“ sagði Stefanía Harð-
ardóttir framkvæmdastjóri ASSE ís-
land. ASSE stendur fyrir American
Scandinavian Student Exchange,
skiptinemasamtök sem starfrækt
eru á öllum Norðurlöndunum, í
Þýskalandi, Sviss og Bretlandi.
„Tilgangurinn með starfsemi
ASSE á íslandi er að senda íslensk
ungmenni til námsdvalar erlendis,
til að byrja með til Bandaríkjanna
og Kanada, í þeirri trú að með
samvinnu sem þessari megi auka
skilning milli landa og bæta sam-
skipti þjóða," sagði Stefanía. Hún
sagði skiptinema þá sem sendir
verða á vegum ASSE búa hjá fjöl-
skyldum sem valdar eru sérstak-
lega úr stórum hópi umsækjenda.
Þær taki til sín skiptinema án
nokkurrar greiðslu vegna þess að
þeim þyki áhugavert og ánægju-
legt að hafa í fjölskyldunni ungl-
ing frá öðru landi. Engin kvöð er á
fjölskyldu íslenskra skiptinema að
taka ungling á móti.
„Umsækjendur þurfa að vera
fæddir á tímabilinu 1966 til 1968,
en við val á skiptinema er tekið
mikið tillit til umsagnar kennara.
Umsækjendur þurfa að auki að
skrifa ritgerð um sjálfa sig á
ensku og íslensku. Þeir eru síðan
kallaðir í viðtöl og að því loknu er
ákvörðun tekin um val skipti-
nema. Við leggjum mikla áherslu
á að valdir séu unglingar sem hafa
bestu forsendurnar og geta risið
undir því álagi að vera fjarri fjöl-
skyldum sínum í heilt ár og að
þeir séu á allan hátt verðugir full-
trúar íslands, skóla síns og
ASSE,“ sagði Stefanía.
ASSE Island mun opna skrif-
stofu um næstu mánaðamót. Sími
fram að þeim tíma er 19385 eftir
kl. 14 og pósthólf er 10104, 130
Reykjavík.
Framkvæmdastjóri ASSE á ís-
landi er Stefanía Harðardóttir og
stjórnarformaður er Pétur J. Ei-
ríksson.
Sjálfboðastarf slysavarnafólks
Eskifirði, 20. febrúar.
SLYSAVARNADEILDIRNAR á Eskifirði eru með það stórvirki í gangi að
byggja hús yfir starfsemi deildanna. Mest af starfinu hefur verið unnið í
sjálfboðaliðavinnu. Um helgina voru nokkrir félagar að vinna við húsbygg-
inguna, en búið er að reisa neðri hæðina og vonast er til að byggingin verði
fokheld á þessu ári. — Sævar.