Morgunblaðið - 12.07.1981, Blaðsíða 1

Sunnudagur
12. júlí

Bls 33—64
HÚS SKÁLDSINS
RlS ÚR ÖSKUSTÓ
eftir Jane
McCracken
I kvöld ætla ég að tala við
ykkur um íslenska þjóðskáldið
Stephan G. Stephansson, eða
Stefán G., eins og hann var og er
gjarnan nefndur. Hann hefur
einnig fengið sæmdarheitið
„mesta ljóðskáld Vesturheims"
og þá er ekki verið að miða við
Island heldur alla Vesturálfu, og
víst er að hann hefur verið eitt
frjóasta og afkastamesta ljóð-
skáld Kanada. Ljóðin, sem hann
orti á sjötíu og fjögurra ára
æfiskeiði, og sem hann nefndi
Andvökur, voru gefin út í 6
bindum. Yfirgnæfandi meiri-
hluti þeirra er áhrifamikil og
sönn ljóðlist. Hver var hann svo
þessi maður og hvers eðlis voru
þær ástriður sem knúðu hann til
slíkrar Ijóðagerðar á andvöku-
nóttum? Var hann einstakt
fyrirbæri eða fulltrúi fornrar
menningar í framandi um-
hverfi? Stefán Guðmundsson hét
hann og fæddist 3. október, 1853,
á bænum Kirkjuhóli í Skaga-
firði. Foreldrar hans voru fátæk-
ir leiguliðar, sem skorti efni til
að setja soninn til mennta, en
það var honum stöðug eftirsjá
alla ævi. En þau kenndu honum
að lesa og skrifa og lögðu honum
í brjóst ást og virðingu fyrir
íslenskri menningu og tungu.
Hann las hverja bók, sem hann
kom höndum yfir og margar
þeirra oft. Hjá honum þróaðist
því fljótlega vitund og skilningur
á áhrifamætti orðlistar. Töfrar
tungunnar knúðu hann til átaka
við þetta heillandi viðfangsefni
og þegar æskuárin voru að baki
hafði hann aflað sér ótrúlegs
orðaforða og slíkrar leikni í að
fara með hann að telja verður
næstum einsdæmi. Vísnagerð
var snar þáttur í uppeldinu. Á
vetrarkvöldum sat fjölskyldan í
baðstofunni og hlýddi á fornar
sögur og ljóð. Þar voru kveðnar
rímur og gerður leikur að því að
setja saman nýjar af mikilli
íþrótt. Stefán mundi það ekki
sjálfur hve gamall hann var er
hann byrjaði að yrkja. Eit^ af
þeim fáu kvæðum, sem varðveist
hafa frá æskuárum hans, er um
lífsleiða letinnar. Óvægin sjálfs-
gagnrýni fylgdi skáldinu til
æviloka.
Sterk föðurlandsást varð ekki
látin í askana og á þessum árum
bjó íslenska þjóðin við afar
kröpp kjör. Árið 1873 fluttist 165
manna hópur frá íslandi til
Bandaríkjanna og í honum var
Stefán og foreldrar hans. Svo
varð hann einn af 50 manna hópi
sem settist að í skóglendi Wis-
consinfylkis og þar varð hann að
læra ný vinnubrögð, að byggja
hús úr bjálkum, að plægja og sá.
Á þessum árum giftist hann
Helgu Jónsdóttur, náfrænku
sinni. Árið 1880 fluttist allur
þessi hópur til Norður-Dakota-
fylkis og þar varð Stefán enn að
læra ný störf og eftir 5 ár var
hagur hans engu síðri en ann-
arra nýlendubúa. En þá komu
krepputímar og það hlóðust á
hann skuldir. Og því var það, að
árið 1889 ákvað hann að flytja
búferlum enn á ný, og í þetta
sinn til Kanada. Nú gerðist hann
landnámsmaður lengst vestur í
Albertafylki, settist að í Medi-
cine River-dal í nágrenni við
nokkra samlanda sína, sem einn-
ig voru frumbýlingar. Þar bjó
hann svo til dauðadags, árið
Skáldið (t.v.) við húsið sitt
1907. Á miðri mynd er tengda-
dóttir. kona Baldurs, með son
þeirra og Rósa, dóttir skálds-
ins. Ilún er enn á lífi. Lengst
til ha gri er Baldur. sonur
Stephans G.
1927, þar ól hann upp sinn
barnahóp og tók virkan þátt í
málefnum byggðarinnar. I skóla-
nefnd var hann í mörg ár og
einnig friðdómari héraðsins.
Hann var hvatamaður að stofn-
un bókasafns og sat í stjórn
smjörsamlagsins í Markerville í
mörg ár.
Stefán G. var ekki ætíð í
miklum metum hjá samlöndum
sínum í Vesturheimi. Á dvalar-
árum sínum í Bandaríkjunum
hafði hann orðið andsnúinn
kirkju og klerkum og gerst
eindreginn ' fríhyggjumaður.
Hann tók ákveðna afstöðu gegn
hinni Lúthersku kirkju og „forn-
fálegum kreddukenningum
hennar" eins og hann orðaði það,
og þá ekki síður útskúfunar-
kenningu hennar. I Norður-
Dakota stofnaði hann ásamt 7
löndum sínum „Hið íslenska
menningarfélag". í stofnskrá
þess segir að markmið þess sé
„að styðja og efla menningu og
siðgæði ...“ í stað kredduboð-
skapar hinna mismunandi
kirkjudeilda vilja þeir mannúð
og bræðralag, í stað efalausrar
trúar á kennisetningar komi
rökhyggja og frjáls könnun, í
stað bókstafstrúar komi eigin
sannfæring, í stað fáfræði og
fordóma komi frjáls hugsun og
framfarir. Vitaskuld urðu við-
brögð kirkjunnar harkaleg.
Menningarfélagið var stimplað
sem samtök guðleysingja og
Stefán G. nýr Anti-Kristur. En
StefánG. var enginn guðleys-
ingi, hans Guð var bara allt
öðruvísi Guð en sá sem kirkjan
prédikaði um. Er ég hef í huga
kvæði eins og „Við verkalok" get
ég ekki hugsað mér Stefán annað
en trúaðan mann. Stefáni tókst
einnig að reita samlanda sína
vestanhafs til reiði með friðar-
stefnu sinni, andstöðu við Búa-
stríðið og Heimsstyrjöldina
fyrri. Er Vestur-íslendingar
fögnuðu aðild að framlagi Kan-
ada í þeim hildarleik sendi
friðarsinninn Stefán G., sem
hataði þá „lögvernduðu slátrun",
frá sér eftirfarandi lýsingu:
.Evrópi er sláturhús. þar myrða þoir af
múAi
ok mannahúka í spaútunnurnar hrytja i
or* ok Kríú.
Virt troKÍÚ situr Knvcland ok or aó hra ra i
hlóAi
moú ollum sinum kaupmonnum ok ha jar-
Kútulýð.“
Það munaði minnstu að „Víg-
slóði“, hin hárbeittu ádeilukvæði
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Ariö 1975 var hús skáldsins, Stephans G. Steph-
anssonar, nálægt smábænum Markerville í Alberta-
fylki, gert aö vernduöum minjastaö (Historical Site) í
umsjá Menningarstofnunar Alberta (Alberta Culture), sem
um leiö tók aö sér endurbyggingu og
umsjá þess. Þaö var húsnefnd, skipuð
fulltrúum frá hinum þremur íslendinga-
félögum í Albertafylki (í Edmonton, Mark-
erville og Calgary), sem tókst aö koma
þessu til leiöar, en í ein 2—3 ár mátti hún
svo horfa upp á næstum algjört aögerö-
arleysi í málinu. En 1977 var skipaður nýr forstjóri
stofnunarinnar sem fékk mikinn áhuga fyrir þessu
verkefni, og hann fól konunni, sem flutti meöfylgjandi
fyrirlestur á fundi í íslendingafélaginu í Edmonton, Jane
McCracken, aö sjá um framkvæmd þess. Fyrirlestur
hennar var svo prentaður í Lögbergl-Heimskringlu þann
24. apríl sl. og þar sem mér fannst full ástæöa til aö láta
hann einnig koma fyrir almenningssjónir hér heima,
snaraði ég honum á íslensku.
Undir stjórn þessarar konu hefur veriö unniö þarna
reglulegt þrekvirki eins og sjá má á fyrirlestrinum. En þaö
fór fyrir henni eins og svo mörgum öörum sem komast í
náin kynni viö skáldskap Stefáns G., aö hann varö ansi
fyrirferöarmikill í huga hennar. Ég held aö allir, sem lesa
þennan fyrirlestur, veröi mér sammála um, aö á þessum
fáu árum hafi hún öölast ótrúlega mikla þekkingu og
einnig skilning á Ijóöum skáldsins og bera tilvitnanir
hennar í þau því glöggt vitni. Aö lokum uröu áhrif
skáldsins þaö sterk, að henni fannst hún veröa aö kynnast
af eigin sjón og reynd landinu þar sem hann fæddist og
ólst upp, landinu, sem haföi lagt í brjóst
hans þessa einstöku náðargáfu og mikinn
manndóm. Hingaö til íslands kom hún
svo þann 1. júlí og veröur hér til þess 18.
Mun hún heimsækja æskuslóöir skálds-
ins á Noröurlandi og feröast víöar um
landiö. Þann 16. júlí veröur mannfagnaö-
ur á Hótel Sögu, sem Stéttarsamband bænda og
Þjóöræknisfélag íslendinga gangast fyrir, sameiginlega.
Þar mun Jane McCracken flytja erindi og sýna litskyggnur
af framkvæmd þessa merka verkefnis hennar. Þangað eru
allir velkomnir á meðan húsrúm leyfir.
Gísli Guömundsson
STUTT FORSPJALL