Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 6
HEIMAR HINNA DAUÐU EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON Kaþólska kirkjan bannaði alla andatrú, en sumir klerkar mótmælendakirknanna hafa aðhyllst þessar kenningar. Tilgangurinn er 1 breyttur frá | því sem var. Fyrri alda særingamenn leituðust við að ná valdi á sálum framliðinna, en sálarrannsakendur tel Ija sig fá fullvissu um líf eftir líkamsdauðann. EFNISHEIMURINN, umhverfi og barátta mannanna við óblíð náttúruöfl var frumstæðum mönnum jafnmikil staðreynd og heimar andanna. Animisminn eða sú trú að allir hlutir séu lifandi í sjálfu sér og að heimurinn sé full- ur af hliðhollum og fjandsamleg- um öflum, góðum og illum öndum, gerði mönn- um ljóst að fleira var í heiminum en séð varð í vöku. Trúin á aðra heima, heima bak við þenn- an heim lauk upp nýjum víddum í meðvitund mannsins. Menn urðu að hlýða þeim boðum sem þeim bárust í draumum og með táknum og óútskýranlegum fyrirburðum í vöku. Það kom að því að menn hlutu að starfa og álykta samkvæmt vilja æðri afla og hlýða boðum guð- anna. Meðvitund manna var tengd vilja guð- anna. Odysseifur hlýddi fyrirmælum Aþenu, sem honum bárust í draumum. Guðir og vættir birtu vilja sinn ýmist í draumum eða í vöku, sama var uppi á teningn- um varðandi framliðið fólk, svipir þess voru á sveimi bæði í draumum og í vöku. Þessi vissa um heima og tilveru hinna dauðu forðaði mannheimi frá því að lokast af í hrárri nauð- syn raunheimsins, umhverfis fullnægingu frumstæðustu og eiginlegustu hvata dýr- heimsins og drabba þar með niður í grófustu efnishyggju. Því gerist það oft nú á dögum, að þegar frumstæðir þjóðflokkar glata heims- mynd sinni eða bamatrú og kynnast viðhorf- um alls óskyldra menningarsvæða, mórölskum kröfum og vísindahyggju í formi þess sem Danir nefna „populær videnskap", að þessir þjóðflokkar og þjóðir verða mjög veikar fyrir þeim kenningum, sem eiga sér forsendur í grófustu efnishyggju og paradísarhugmynd- um um sæluríki í nánustu framtíð. Þessar hug- myndir leiða síðan frumstæðar þjóðir og aðrar í blindgötu og til algjörrar úrkynjunar og and- legs dauða. Draumar voru því frumástæðan fyrir trú manna á drauga, vofur og svipi. Þessi fyrir- brigði voru og eru staðreynd. Látið fólk birtist í draumi og því var því trúað að þar hafí farið svipur hins framliðna og hlýða bæri kalli hans og íyrirmælum. Nú á dögum eru svipir og vof- ur oft taldar stafa af sálrænum truflunum við- komandi, taldar til ofskynjana, en hvar eru skilin milli skynjana og ofskynjana? Nútíma- menn miða oftast við skynsemina sem mælistiku, raunskynið og raunheimurinn er aðskilinn dulvituðum orsökum, sem taka á sig myndir og tákn í draumum, oft mynd látinna persóna. Sama er uppi á teningnum í miðils- dái. Reynt hefur verið að skýra svipi og vofur sem frávarp (prójektion) úr dulvitund, og þar með er frávarpið gert hlutlægt. Sterk öfl magnast svo dulvitað að þau taka á sig mynd í vöku. Tilraunir sálfræðinga til skýringa á dul- arfullum fyrirbrigðum, svipum, vofum, aftur- göngum og draugum afsanna alls ekki tilveru þessara fyrirbrigða. Sálfræðin leitast við að skýra það sem birtist í hugarheimi mannsins og verkanir þess á hann og það sem maðurinn telur sig skilja, en ekki hin yfirskilvitlegu fyr- irbrigði í sjálfu sér. Tilvist fýrirbrigðanna utan mannshugarins, er því ógertlegt að „sanna“, en þau geta þó engu að síður átt sér sjálfstæða tilvist utan mannshugarins og ef svo er þá lýkst upp hinn forni heimur magíunnar, veröld þar sem náttúran var lífí gædd. Vissan um til- veru anda og vætta og um heima bak við þenn- an heim var og er staðreynd, sem hefur oft mótað afstöðu manna meira en raunskynið, í nútíma merkingu hugtaksins. Menn leituðu hjálpar í sjúkdómum og náttúruhamfórum til heimsins bak við heiminn, til anda, guða og vætta og ráða hjá framliðnum. Lækningar voru að miklu leyti magískar og huglækningar nútímans eru af sama toga. Trúin á annað líf og þar af leiðandi trú á anda, afturgöngur og drauga var viðurkennd staðreynd hér á landi um aldir og er enn. Landnámsmenn álitu að lík framliðinna lifðu áfram, meðan þau voru ófúin og að menn gengju aftur svo lengi sem fúinn vann ekki á þeim. Svipir hinna dauðu voru á reiki, margir fóru til Heljar, Valhallar (vopndauðir), það var krökkt af öndum af ýmsu tagi og ferðir þeirra lágu víða, sumir hurfu í fjöll aðrir höfðust við í haugum sínum. Með kristninni koma himna- ríki, hreinsunareldur og helvíti, en vistin var alls ekki vís strax við andlátið, kenningar voru uppi um að kristnir menn svæfu í gröfum sín- um til dómsdags. Þótt kirkjan amaðist við draugatrú og annarri fomri hjátrú, lifði trúin á drauga góðu lífi. Sumir lifðu í gröfum sínum og gengu stundum aftur, líkaminn var þá á sveimi og ef draugurinn var illur viðureignar og leitaði á menn, þá var ráðið að brenna lík- amann, skera höfuðið af og leggja við þjóið. Þessi trú þýddi að draugurinn var talinnlíkam- legur. Hatur, illvilji og afbrýðisemi var oftast orsök þess, að menn gengu aftur. En máttur þeirra dvínaði eftir því sem rotnunin jókst. Huldir heimar tóku myndbreytingum við kristnina. Kenningar kirkjunnar um aðra heima tóku að móta hugarheimana og votta það kristnar vitranasögur, sögur um sýn inn í aðra heima, sem hafa á sér kristið yfirbragð. Draugar verða ekki eíns hættulegir eftir að menn kynntust aðferðum kirkjunnar til að yf- irbuga ill öfl og þar með drauga, hvíti galdur kirkjunnar var máttugri en aðsókn illra anda eða afturgangna. Signingin nægði eða helgað vatn. Þar með dró úr draugatrú og einkum óttanum við drauga. Með lútherstrú verður annar heimur uggvænlegri að því leyti að hreinsunareldurinn fivarf. Þótt tíminn gæti orðið allt upp í 10.000 ár í hreinsunareldinum, þá var þar von, en í helvíti lútherstrúar var engin von. Því hefur óttinn magnast og þar með óttinn við ill öfl og drauga. Draugamir magnast eftir því sem dregur úr ginnhelgi náðarmeðala kirkjunnar. I útlendum ferða- og landlýsingaritum kvað mikið að því, að höf- undamir lýstu magnaðri hjátrú Islendinga á 16. og 17. öld, einkum varðandi svipi og drauga. Galdrafárið á 17. öld varð til að magna draugatrúna og einnig trúna á djöfulinn og ára hans, en sú trú var forsenda galdratrúarinnar. Þótt Brynjólfur biskup Sveinsson teldi hinn magnaða ótta við djöfulinn og galdramenn meira en hæpinn, megnaði það ekki að slæva ótta þeirra, sem gjörst þóttust þekkja þessi íyrirbrigði. Fyrsta söfnun þjóðsagna hófst með Ama Magnússyni fyrir 1689. Hann skrif- ar Bimi Þorleifssyni Hólabiskup fyrir og eftir aldamótin 1700 og biður hann um að safna fyr- ir sig sögum um Sæmund fróða „hversu heimskulegar sem þær eru“ (úr bréfi 25. maí 1701). Ámi og Bjöm litu á þjóðsögur og draugasögur sem „fabúlur". En meðal þjóðar- innar lifði þessi trú góðu lífi, þjóðarinnar í merkingunni almenningur. Og þessi trú á drauga var mjög fom eins og reyndar trú á kukl og vamargaldur, eldri en kristnin í land- inu. Heimur miðaldamannsins var iðandi af öndum eins og áður segir og á írummiðöldum og reyndar fram undir daga Dantes var greið leið milli þessa heims og annars heims, eins og sjá má af vitranasögum. Og þegar svo hagaði til, þá var svipur framliðins algjör raunvem- leiki. Þar sem kristinna áhrifa gætti ekki fyrr en árþúsundi eftir stofnun kirkjunnar á hvíta- sunnudag snemma á fyrstu öld e.Kr. lifði eðli- lega lengi í glæðum fornra trúarbragða. Frjó- semistrú, náttúradýrkun, álfa- og vættatrú lifði áfram og þar með forn mynd draugatrúar. Klerkar prédikuðu stíft gegn fomum bábiljum en sú upplýsing mótaði seint meðvitund al- múga og höfðingja og samkvæmt kenningu kirkjunnar var annað líf ekki minni staðreynd en hugmyndir fomra trúarbragða um aðra heima. Því var andatrúin jafnmikil staðreynd fyrir og eftir kristnitöku. Eitt var það sem rýrði aðhald kirkjunnar hér á landi í saman- burði við evrópskar aðstæður, sem var dreif- býlíð. Það var auðveldara að staðla almenning til vissrar meðvitundar þar sem fólk bjó í þorpum eða bæjum en í miklu dreifbýli. Því varð dreifbýlið til þess að halda við fornri með- vitund um eðli annarra heima og þar með ým- iss konar svokallaðri „hjátrú". Enn var eitt sem hamlaði breytingum í trúarvitund og nýj- ungum, sem reyndar vora fremur sjaldgæfar fyrr á öldum, en það var einangrun byggð- anna. Fólk lifði oftast á sama skikanum allt sitt líf, var bundið byggðarlaginu og arfsögn- um þess. Sumar sóknir landsins vora hrein- lega einangraðar svo, að sakamenn gátu leitað þar hælis og jafnvel búið þar óáreittir árum saman. Talið var t.d. að fom vitneskja og fjöl- kynngi lifði góðu lífi á Hornströndum og var lítið gert til þess að hamla gegn því. Hugarheimur landsmanna var mjög mótað- ur af fornum minnum, arfsögnum og þegar kemur fram á síðari aldir, af venjum úr páfa- dómi. Þjóðfélagið var því lítt breytt að ýmsu leyti um aldir. Því var mjög eðlilegt að venjur og trú jafnvel úr heiðni héldu áhrifamætti sín- um og þar með fylgdi trú á anda og drauga, sem lifði og lifir jafnvel miðaldasamfélagið. Divination eða „uppgötvun með yfirskilvit- legum hætti“ eða töfram er þáttur margra trúarbragða. Á dögum Rómverja og Grikkja trúðu menn að guðimir létu vilja sinn í ljós í draumum og spáprestamir eða gyðjumar í Delfi sögðu fram óorðna hluti í dásvefni. Með því að liggja úti á krossgötum á vissum tímum, gátu menn öðlast uppfyllingu óska sinna og vona. Merkisdagar vora þýðingarmiklir í þessu sambandi. Frægustu dæmin og þau sem oftast er vitn- að til um særingar eru í Odysseifskviðu og Bi- blíunni. í Draugablótsþætti Odysseifskviðu segir frá særingum Kirku og svipum hinna dauðu úr undirheimum, sem segja fyrir um óorðna atburði, þegar þeir höfðu drakkið blóð fórnardýra. í Biblíunni eru fyrirmæli um galdrakonur: „Eigi skalt þú láta galdrakonu lífi halda.“ (II. Mósebók 22:18), en út af þessu brá Sál, þótt hann hefði gert þjónustuanda og spásagnamenn útlæga, er hann leitaði til spá- sagnakonu, eða konu sem hafði þjónustuanda, vegna yfírvofandi hættu. Spákonan særði sál Samúels til að koma til fundar við Sál, en hann var síðastur hinna fomu spámanna og trúarleiðtoga Gyðinga (Samúelsbók I. 28). I fimmtándu aldar handriti, sem varðveitt er í ríkisskjalasafninu í Múnchen er að finna ítar- legustu lýsingar á aðferðum særingamanna á síðari hluta miðalda. Þjónustuandarnir sem særðir eru fram eru djöflar, sem nota á til ýmiss konar viðvika fyrir hagsmunaaðila. Á tólftu öld varð mikil breyting á heimsmynd Evrópumanna við nánari tengsli við arabísk fræði, um hundrað verk arabískra höfunda voru þá þýdd á latínu. Mörg þessara verka vörðuðu stjömuspái- og galdra og þar flutu 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. SEPTEMBER 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.