Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 17

I
fólksíjölda og stærð þjóðríkja. Fornt, upprunalegt og
ekta handverk frummanna hvar sem því sér stað er
grunnur hámenningar til jafns við þróaðar myndlistir
seinni tíma, enda sækja núlistir aldarinnar ekki svo lítið
í mal þess. Þá sjálfsprottnu heimspeki og yfirskilvitlegu
leyndardóma sem sköpunargleðin felur í sér og aldrei
verðui' að fullu útskýrð. Framber á ljósan hátt neista
þeirra eðlisbomu eiginda sem endurreisnin sameinaði í
eitt hugtak, list, ígildi hámenningar og vísinda. Hugtak
sem þó er svo óútskýranlegt í grunni sínum, að fæstir
afreksmenn hafa getað skilgreint gerðir sínar frekar en
vísindamenn leyndardóma lífsins í alheimi, né vitundina
að baki gerða mannsins, sjálfan guðdóminn. Að vísu
reynir nútíminn það í spreng, ekki síst allir þeir sem
umbylt hafa listhugtakinu og listaskólum á undanföm-
um ái'atugum. Grísku skáldsnillingarnir gátu lítið út-
skýrt skáldskap sinn og málarinn Rembrandt Harmenz
van Rijn á einungis að hafa skilið efth- sig sjö orð um
myndlist, en þó margt listaverka og hóp frábærra læri-
sveina er máluðu í anda hans, á stundum svo vel að lang-
an tíma hefur tekið að greina á milli, og hefur fyrst tek-
ist með hátækni seinni tíma. Færir heim sönnur á, að
mergð og fyrirferð orða er ekki aðalatriðið, vísast harla
léttvæg á vogarskálum tímans þá skapandi kenndir og
listhugtakið era annars vegar.
Maóríar eru afar listhneigður þjóðflokkur, sem kom
líkast til frá mið- og austur Pólynesíu, fyrir um það bil
þúsund áram. Teljast frumbyggjar Nýja-Sjálands, sem
er töluvert sunnan við hvarfbaug, eða á svipuðum
breiddargráðum og enn sunnar en Tasmanía. Námu
eyjamai' fjöllóttu og aflöngu og nefndu Aotearoa, land
hinna löngu hvítu skýja, og aðlöguðu menningu fyrri
heimkynna tempraðara loftslagi og umhverfi. Þegar
Evrópubúar sem Maórítar nefna, Pakhea, komu og
lögðu undir sig Kyrrahafseyjar á ofanverðri átjándu
öld, gáfu þeir Aotearoa nafnið Nýja-Sjáland. Land-
könnuðurinn Cook gerði sér þrjár ferðir þangað á árun-
um 1768-1780 og munir sem hann tók með sér heim til
Englands voru sennilega fyrstu kynni vestursins af
menningu maóría, og uppistaðan í eign safnsins, þótt
mikið hafi bæst við síðan. Eins og alls staðar þar sem
Evrópubúar námu lönd snarfækkaði hinum innfæddu,
auk þess sem þeir glötuðu meginhluta landflæmisins í
hendur þeirra í ófriðnum 1860. Harmsagan frá land-
námi Suður- og Norður Ameríku endurtók sig á Kyrra-
hafinu, hvíti maðurinn hafði ekkert lært, og þannig era
maóríar er svo er komið einungis 13% af íbúum Nýja-
Sjálands, og hafa átt í miklum erfiðleikum við að við-
halda menningu sinni og tungumáli.
En núlifandi kynslóð hefur á mjög athyglisverðan
hátt leitast við að þróa hin sérstöku einkenni eyja-
skeggja, Maórítanga, og samlaga nútíma þjóðfélags-
háttum.
List maóría er þannig enn við lýði, hefur haldið mikil-
vægi sínu og sérstökum einkennum innan pólynesíska
svæðisins. Hún er talin hafa risið hæst á sautjándu og
átjándu öld, einmitt skömmu áður en Evrópubúar
komu til sögunnar. Sér einkum stað í hvers konar list>
rænum munum til daglegs brúks, vh-ðingartáknum
höfðingja og presta sem vegna stöðu sinnar máttu ekki
umgangast annað fólk og þurftu að bera auðþekkjanleg
kennimerki utan á sér.
Sérstök einkenni vinnubragða maóría, era hin óvið-
jafnlega tæknilega færni, efniskennd og formræna inn-
lifun, sem kemur einkum fram í höggmyndum, brúks-
hlutum og hvers konar skreyti á byggingum í þorpum
þeirra. í sameiginlegu rými vora og era að hluta til
enn, gluggarammar, hurðarstafir og gafltoppai' með
dulrænum eða sögulegum útskornum táknum og minn-
um. Allt sem þeir snertu við og mótuðu ber í sér háþró-
aða bernska lifun, yfirburða næmi á myndrænt jafn-
vægi, ófreski og duldir samfara frjálsbornum en öguð-
um tjákrafti. Vopn þeirra og verjur voru ekki einungis
glæsileg smíð í formrænni gerð, heldur iðulega ríku-
lega skreytt, en á þann hátt að skreytið fylgdi forminu
án þess að raska því hið minnsta, auðgaði það öllu frek-
ar. Hinar mjúku og ávölu línur geta jafnvel minnt á
æskustílinn og fagra tímabilið í Evrópu, Art Nouveau
og Belle Epoque, að því leyti að í þeim er falin svo mik-
il lífsgleði og tilfinning fyrir fegurðinni og náttúru-
mögnunum. Vefnaður þeirra svo háþróaður að hann
stenst samanburð við margt hið gildasta í nútímatextíl-
um og hér varð ég oftar en ekki meira en lítið hvumsa.
Þannig er til að mynda hundahár og fleiri efni notuð á
ýmsan hátt til fyllingar í vefnaði á svipaðan hátt og
hrosshár hjá íslenzkum listakonum. Allur efniviður í
náttúranni hagnýttur, þó einkum tré, tágar, steinn,
fílabein og jaðe, sem er sérstök steinategund er sam-
anstendur af breyskju vissra amfiból- eða pyroxen-
kristalla
Það er líkast sem eitthvað upphafið og magnað hrís-
list um mann allan við að líta alla þessa hugkvæmni og
eðlislægu fegurðarþrá, sem ber þó í sér mörkuð og þró-
uð lögmál, nið og lífsmögn aldanna.
Hér sameinast margt það í eitt sem stendur undir
því að vera ekta og upprunalegt handverk í beinu
sambandi við jarðarmögnin allt um kring og sjálft
sköpunareðlið, felur í sér sönnustu og jarðbundnustu
kviku listarinnar. Fyrirbrigði, kringumstæður og upp-
stokkanir hversdagsleikans á fullu, sem gefa núlista-
gjörnungum ekkert eftir.
Það var ekki aðeins að klæði maóría væri óviðjafn-
legur vefnaður með margvíslegu skreyti, heldur mál-
uðu þeir líkama sína við hin margvíslegu tækifæri og
húðflúr þeirra var háþróuð list. Hér er skyldleikinn
við frumbyggja Ástralíu, Nýju-Gíneu og Polynesíu
auðsær og má enn minna á að farandsýning á list
þeirra fyrstnefndu, Aborginal Art, hefur farið sigurför
um heiminn frá upphafi þessa áratugar. Hafði þá tekið
nær heila öld að viðurkenna mikilvægi listar
frummanna til fulls, sem þeir Matisse, Picasso,
Modigliani, Brancusi og fleiri stórmeistarar módem-
ismans hagnýttu í listsköpun sinni á fyrstu áratugum
aldarinnar.
ÞAÐ sér greinilega í upprunann þegar ungir maórískir listamenn vinna í núlistum. DÆMI um kufl úr hör og fjöðrum sem var
Innsetning eftir Maureen Lander, Nga Puhi og Te Hikutu, fyrir sýninguna Kourangi sérstaklega gerður fyrir þjóðháttadeild Brit-
New Maori Art, í Auckland Art Gallery 1995. ish Museum 1994.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. SEPTEMBER 1998
t
17*