Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 12

KIRKJUSTRÆTI 2 - Herkastalinn. Einar teiknaði húsið árið 1916. Upphaflega var húsið tvílyft
en árið 1929 var tveimur hæðum bætt við og teiknaði Einar einnig viðbótarhæðirnar tvær.
AUSTURSTRÆTI 14. Hér sést lágmynd Guðmundar frá Miðdal. Húsið teiknaði Einar árið 1928
og ber það klassísk einkenni en jafnframt þjóðleg, sbr. myndefni Guðmundar. Klassískir bit-
ar undir þakbrún eru áberandi.
stQ. Einar teiknaði þar ekki einungis ytra byrði
heldur hannaði hann einnig innanhúss skreyt-
ingar og gerir skissu að teikningum þeim sem
eru á vegg í anddyri hússins. Þær myndir eru
mjög þjóðlegar og blandar hann þannig saman
nýklassík og þjóðlegum stfl. Framhlið bygging-
arinnar skagar nokkuð upp fyrir eiginlega þak-
hæð þess. Það var gert í þeim tilgangi að gera
bygginguna enn reisulegri og gnæfir hún eins
og grískt hof í lítilli þvergötu í miðbæ Reykja-
víkur. Einar teiknaði mörg hús sem standa við
Laugaveg. Meðal þeirra eru Laugavegur 36 eða
bakarí Sandholt og Laugavegur 40a, áður Ið-
unnarapótek. Flest þessara húsa við Laugaveg
og nærliggjandi götur teiknaði Einar á seinni
hluta þriðja áratugarins þegar allt var í upp-
gangi. Þá voru það ófá íbúðarhús sem hann
teiknaði fyrir hina ýmsu athafnamenn í þjóðlíf-
inu sem áttu nóg af peningum og vildu allt til
vinna að hafa híbýli sín sem glæsiiegust sem
merki um velgengni sína. Mörg þessara húsa
má fmna í gamla vesturbænum, á Sólvallagötu,
Bárugötu, Suðurgötu og þar í kring.
Hvaða viðtökur hlaut
nýklassíkin i Reykjavík?
Þjóðfélagslegar forsendur þess afturhvarfs til
fomaldar sem var í Evrópu á 19. öldinni voru
alls ekki fyrir hendi á Islandi. I upphafi 19. ald-
ar er ekki hægt að tala um eiginlega bæjar-
menningu og hvað þá borgarmenningu til jafns
við Evrópu. Að vísu var hún að myndast, en þró-
unin var ekki komin langt á veg. Það er að sama
skapi varla hægt að tala um iðnvæðingu á Is-
landi fyrr en í upphafi 20. aldar þegar vélvæðing
verður almenn í sjávarútvegi. A 19. öldinni þeg-
ar aðrir Norðurlandabúar reistu sér hallir í ný-
klassískum stfl, bjó meirihluti Islendinga í torf-
kofum. Þegar síðara tímabil klassísks bygging-
arstfls verður í nágrannalöndunum, er bærinn
Reylqavík að breytast í höfuðborg. En það
þýddi að það þurfti að reisa opinberar bygging-
ar eins og skóla, sjúkrahús ofl. Að vísu vom
þegar fyrir hendi nokkrar opinberar byggingar
sem vom byggðar úr steini, en mikill skortur
var á íbúðarhúsum og verslunarhúsnæði. Þegar
Islendingar fara að reisa þessar byggingar þá
virðast þeir vera vel inni í því sem er að gerast á
Norðurlöndum og reisa þessi hús í sama ný-
klassíska stflnum.
Það má segja að stór eyða sé í byggingarsögu
íslands. Stökkið frá því að byggja úr torfi og
timbri yfir í það að byggja stórhýsi úr stein-
steypu, er allstórt og þróunin hér var önnur en
annars staðar á Norðurlöndunum. I raun og
vem má segja að engin þróun hafi átt sér stað
heldur frekar einhvers konar stökkbreyting.
Þrátt fyrir það virðast íslendingar hafa tiltölu-
lega fljótt náð tökum á þessu undraefni sem
steypan þótti vera í fyrstu. Það var ekki aðeins
að hún gerði mönnum kleift að byggja stærri og
glæsilegri hús, heldur var um að ræða byltingu í
mannvirkjagerð almennt.
Sementið var töfralyf, sem hafði gerbreytt
ýmsum kenninsetningum mannvirkjafræðinnar.
Með það í höndum var hægt að gera þá hluti,
sem visustu verkfræðingar höfðu ekki látið sig
dreyma um að nokkum tímann yrðu fram-
kvæmdir, áður en þetta mikilvæga duft kom til
sögunnar.
Islenska nýklassfldn var að mestu leyti mótuð
í steinsteypu. Fyrir aldamótin höfðu þó verið
reist timburhús á Islandi í klassískum stfl.
Á áttunda áratugnum sneið og reisti sá ágæti
alþýðuarkitekt Helgi Helgason nýja húsagerð,
sem veruleg áhrif hafði og kalla mætti ný-
klassík. Byggingar þessar voru tvílyftar, með
lágu risi, meiri lofthæð en áður gerðist og
prýddar klassísku hússkreyti á borð við bjóra
yfír dyrum og gluggum, flatsúlur á hornum og
skomar vindskeiðar. Segja má, að Helgi Helga-
son sé fyrsti boðberi nýklassískrar húsagerðar
hérlendis, stefnu, sem réði ríkjum í íslenskrí
byggingarlist fram til 1930.
Með steinsteypunni fylgdu nýir möguleikar,
ekki aðeins tæknilegir heldur líka listfræðilegir.
íslendingar nýttu sér þessa möguleika öðm vísi
en gert var annars staðar; gamia stflnum var
haldið við en hann var nú mótaður í steypu en
ekki tré.
Hægt var að móta steypuna að vfld við gerð
húsaskreytis. Það kallaði líka á nýja stétt, múr-
ara og skrautgerðarmenn. Menn áttuðu sig
fljótlega á mikilvægi þess að vanda vel til verks
vegna þess að þessi hús sem byggð vom úr
steypunni áttu eftir að standa um aldur og ævi.
Það er ekki fyrr en þá að íslendingar fara út í
nám í arkitektúr í einhverjum mæli. Hafa verð-
ur í huga að vöxtur hinnar nýju borgarastéttar
sem var tiltölulega vel efiium búin, var mikilvæg
forsenda þeirrar þróunar sem varð í atvinnu-
grein húsameistara.
Vafalaust hefur sjálfstæðisbaráttan haft áhrif
á þær viðtökur sem byggingarstfllinn fékk hér á
landi. Þegar íslendingar fá sjálfstæði 1918 er
mikilvægt fyrir þá, eins og vestur-evrópsku
borgarastéttína á 19. öld, að losa sig við öll ein-
kenni fyrri tíma, tíma örbirgðar og fátæktar.
Því skyldi byggja vel og ríkmannlega. Nýklass-
ískur stfll er afar glæsflegur og stórborgarlegur.
Það er því ekki skrýtíð að hinni nýríku stétt sem
reisti sér hús á áratugnum milli 1920 og 30 hafi
litist vel á teikningar manna eins og Einars Er-
lendssonar og Guðjóns Samúelssonar.
Það má einnig túlka þessa löngun til þess að
reisa stórhýsi í þessum stfl sem svo, að íslend-
ingar hafi viljað samsama sig öðmm Evrópu-
þjóðum sem vom sjálfstæðar. Danski arkitekt-
inn Alfred J. Rávad skrifar um íslenska húsa-
gerðarlist árið 1918. Þar reynir hann að benda á
að á Islandi sé til sérstakur stfli sem þurfi að
rækta og þróa, en ekki fengu orð hans mikinn
hljómgmnn meðal fólks. Hann segir:
Ef nokkur þrá lifír í brjósti manna eftir list-
fegurð í byggingum, er það víst helst þrá eftir
einhverju því sem algengast erí útlöndum ogal-
mennast þar, í þeirri von, að það muni greiða
þeim veginn inn íhið almenna menningarstarf.
Það var einmitt þetta viðhorf sem einkenndi
íslenska byggingarlist. Það var mikið á sig lagt
tfl þess að standa jafnfætís nágrannaþjóðunum,
því ekki mátti hin nýja höfuðborg landsins
standa öðmm að baki.
Steinsteypan hentaði vel til þess að koma
klassíkinni til skila. Ekki aðeins urðu húsin nú
stærri og glæsilegri heldur var hægt að móta
skreyti úr steypunni og jaftivel gera í hana rauf-
ir eða leggja hana í mót í þeim tílgangi að líkja
eftir steinhleðslu. Með tilkomu nýklassíska stfls-
ins fylgdu auknar fagurfræðilegar kröfur. Menn
gerðu kröfur um aukið samræmi bæði innan og
utan heildarinnar. Húsagerð varð að listgrein.
Asmundur Sveinsson myndhöggvari lærði tfl
dæmis skrautlist jafnhliða höggmyndanáminu
og vildi þannig tengja saman listina og iðnina í
þeim tílgangi að fegra umhverfið. Annar íslend-
ingur sem vann að skrautlist á byggingar var
Guðmundur frá Miðdal og gerði hann meðal
annars lágmynd á húsið sem Einar Erlendsson
teiknaði og stendur við Austurstræti 14. Það er
því ekki hægt að segja annað en að nýklassfldn
hafi fengið mjög góðar viðtökur í höfuðborginni.
Klassíkin hans Einars
Þegar talað er um reykvíska stein-
steypuklassík er ekki endilega eingöngu átt við
þær byggingar sem em reistar í hreinum ný-
klassískum stfl, því þær em í raun ekki margar.
Þegar hugtakið nýklassík er notað er oftar en
ekki átt við það þegar byggt hefur verið í göml-
um stfl sem tilheyrir fortíðinni en er tekinn upp
að nýju. Það var algengt að einkenni annarra
stfla kæmu einnig fram í þessum byggingum.
Þess vegna em hús Einars, sem frekar em í
nýrómönskum stfl (Herkastalinn) og ný-
barokkstfl, einnig tekin með í þessari umfjöllun
um reykvíska steinsteypuklassík.
Þrátt fyrir að Einar sé gjaman nefndur faðir
steinsteypuklassíkur áttu aðrir það til að byggja
hús í klassískum stfl. Nærtækasta dæmið er
Guðjón Samúelsson. Meðal þeirra húsa sem
hann teiknaði í þessum stíl em Landspítalinn og
Austurstræti 16, nú Reykjavíkurapótek. í því
síðamefnda er reyndar að finna áhrif annarra
stfltegunda eins og nýrómantíkur og
jugendstfls. A húsinu við Austurstrætí 16 er
áberandi þessi -gervihieðsla sem mótuð var í
múrhúðina og er eitt helsta einkenni þeirra
klassísku bygginga sem standa í Reykjavík. Það
var þó ekki með öllu óþekkt erlendis að líkja eft-
ir hleðslu í múrhúðinni. Það að móta hleðslu í
ysta lagið er því ekki séríslenskt einkenni. Það
sem er kannski séríslenskt er að hér vom húsin
byggð úr steinsteypu yst sem innst. Það var lík-
lega Guðjón Samúelsson sem fyrstur Islendinga
mótaði hleðslu í múrhúðina á þennan hátt á hús-
inu við Austurstræti 16, sem hann teiknaði þeg-
ar hann hafði lokið námi árið 1916. Tæknina hef-
ur hann lært í Danmörku og lagaðl hana að ís-
lenskum aðstæðum.
Tímabil stælinga eldri stfltegunda hefur löng-
um ekki þótt sérlega fínt og þá allra síst meðal
þeirra sem vilja gera íslenskri Ust hátt undir
höfði. Menn skulu ætíð varast að setja nútíma-
mælikvarða á söguna, því að fram til 1930 þóttu
þessar stælingar afar fínar.
í raun og vera kom Einar Erlendsson ekki
fram með mjög persónulegan og einkennandi
stfl, enda var það ekki markmið hans. Hlutverk
hans er þó ekki síður mikilvægt. Það var upp-
eldislegs eðhs. Hann bjó í haginn fyrir íslenska
byggingarlistarhefð svo hún gætí þróast. Sagt
er að sá Ustamaður sem ekki hefur lesið Usta-
sögu sé dæmdur til þess að endurtaka hana. Það
var hlutverk Einars að kynna nýklassíkina og
aðra stfla fyrir íslendingum svo þeir gætu á
gömium gmnni tekist óhræddir á við framtíðina
og þær nýju hugmyndir fylgdu nýjum stílum
eins og funksjónalisma þegar kom fram á fjórða
áratuginn.
Einars Erlendssonar mun alltaf verða minnst
sem lykilmanns í íslenskri byggingarUst og fóð-
ur steinsteypuklassíkurinnar. Með húsum sín-
um hefur hann reist sér minnisvarða sem
standa mun um ókomin ár.
Helstu heimlldin
Tímarit Iðnaðarmanna. „Einar Erlendsson húsa-
meistari sextugur." 16. árg, 1943.
Guðmundur Ingólfsson, Guðný Gerður og Hjörlerfur
Stefánsson. Kvosin. Byggingarsaga miðbæjar
Reykjavíkur. Reykjavík 1987.
Lýður Bjömsson. „Steypa lögð og steinsmíöi ris“.
fslenzk bygging. Brautryðjendastarf Guðjóns Samú-
elssonar. Jónas Jónasson og Benedikt Gröndal
sömdu texta og ritstýrðu.
Hörður Ágústsson. Þættir úr fslenskri húsagerðar-
sögu. Kafli um timburhús.
Rávad, Alfred J. „íslensk húsagerðarlist." Dansk-
Islands samfunds smaaskrifter nr. 1. Kaupmanna-
höfn 1918. Bls. 5.
Guðjón Friðriksson. Saga Reykjavíkur. Bærinn
vaknar 1870-1940, síðari hluti.
Grein þessi er unnin upp úr B.A.-ritgerð höfundar, Ein-
ar Erlendsson og íslensk steinsteypuklassík, sem var
skrifuð við Sagnfræðideild Háskóla Islands vorið 1995.
ÁRNI GRÉTAR
FINNSSON
MANNTAFL
Hljóður streymir hugans leikur,
hefur keim af fornum siði,
þar sem ríkir kóngur keikur
kringdur hirð og búandliði.
Villir um og brögðum beitir,
býst að egna gildru snjalla.
Ekki samt af varúð veitir
vilj’ann ekki sjálfur falla.
Byrjunin er báðum vandi.
Baklandið hinn æfði greinir,
svo að ekki síðar strandi
samspilið, er mest á reynir.
Leikjaraðir tíðum tamar
teflast fram af þekktum grunni.
Sá komst oftast feti framar
fræðin, sem að betur kunni.
Leiftursókn er létttæk stundum,
ljúka skák með engum griðum.
Vert er þó að vel við grundum
vörnina frá báðum hliðum.
Tíðum þæfíst taflsins staða,
tækifærin óvænt glatast.
Bregðist sóknin sigurglaða,
sóknarhernum öllum fatast.
Margslungin er miðborðsrimman,
magnast spenna fylkinganna;
undirbúa atgang grimman,
alla veika reiti kanna.
Fátt er oft um fína drætti.
Fingurbrjótar leynast víða.
Vinnur þá, sem þessa gætti,
þolinmóður færis bíða.
Endatafl í einfaldleika
er þó leiksins mesti galdur.
Hér má ekki hársbreidd skeika,
hugur reynast skýr og kaldur.
Hirðmannanna fallnir flokkar,
fáir lifa kóngsins bræður,
líkt og oft í lífí okkar
lítið peð sem sigri ræður.
Höfundurinn er lögmaður í Hafnarfirði.
ÁSGEIRJÓN
JÓHANNSSON
MÁNABLINDA
Víst hef éggengið veginn
um vonlausa nótt,
hlustað á þögnina þjást
og iðjagrænt engið
kvíða kolbláum ljánum.
Með hjartað fullt af falinni ást
þegar andvarinn bar með sér óttann
frá gömlu trjánum.
Nú skil égfyrst hve skammt er til sól-
arlags
þó skíni morgunroði á hæstu tinda
og ást sem brann svo óraheit
var aðeins mánablinda.
ÆSKU-
DRAUMAR
Þeir vorbjörtu draumar
sem vonþyrsta æskuna dreymdi
veittu hjörtunum þrek
gegnum gleði og sorgir,
gáfu kjark til að lifa
í lognmollu dagsins
og líta í hyllingum
fegurstu álfa borgir.
En dagarnir liðu
og draumarnir runnu í sandinn,
döpur stóðum við tvö
á eggþynnu blaðsins
sem risti iljar
í ógáti ferða lagsins.
Örvita böm
í hringiðu morgundagsins.
Höfundurinn er eftirlaunaþegi í Hafnarfirði.
Fyrra Ijóðið, Mánablinda, hlaut 1. verðlaun I
Ijóðasamkeppni á ári aldraðra í Evrópu 1993.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 26. SEPTEMBER 1998